KOMPARATIVISTIKA

Mazkur maqolada mumtoz matn tarjimashunoslikning o‘ziga

xos obyekti ekanligi xususida ba’zi qaydlar haqida fikr-mulohaza

bildiriladi. Mumtoz matnlar tarjimasida qardosh o‘zbek-turkman,

qoraqalpoq, ozarbayjon adabiy aloqalarida Maxtumquli maqomi,

xususan mumtoz she’riy yoki nasriy matnlar tarjimasi, tarixi, ularni

ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganish, adabiy-madaniy aloqalar tarixini

yoritishda, adabiy ta’sir shakllari, ularning o‘zaro diffuziyasi, adabiy

an’ana va unga munosabat masalalari ochib berildi. Shoir asarlari

tarjimasi borasida o‘zbek, qoraqalpoq, ozarbayjon olimlari katta

ilmiy natijalarni qo‘lga kiritgani va hozirga qadar Maxtumqulining

boy merosini o‘rganish va tarjima etish ishlari izchil davom

etayotgani dadalillandi va ularning poetik tasvir vositalari hamda

maʼno qatlamlarining oʻzaro uygʻunligi ochiqlandi.

Maqolada mumtoz matn tarjimashunoslikning o‘ziga xos

obyekti ekanligi, Maxtumquli asarlarini qardosh tillarga

tarjimalariga bildirilgan ba’zi mulohazalar tahlillangan. Maxtumquli

ijodidagi tasviriy ifodalar – obrazlarning badiiy uslub

shakllanishidagi oʻrni hamda poetik uygʻunlashuvi yoritilgan.

Shuningdek, ushbu maqolada qardosh tillar tarjimashunosligi adabiy

aloqalari ham uzoq tarixiy ildizlarga ega ekanligi, ushbu xalqlarning

umumiy madaniyati, tili va turmush tarzi bilan bog‘liqligi haqidagi

tadqiqotlar xususida ham bahs yuritildi

Ushbu maqola zamonaviy ingliz tilidagi marketing

terminlarining so‘z yasalish xususiyatlarini o‘rganishga

bag‘ishlangan. Mavzuning dolzarbligi globallashuv sharoitida

marketing leksikasining jadal rivojlanishi, shuningdek, milliy

tillarda, xususan, o‘zbek tilida terminlarni o‘zlashtirish va

moslashtirishning faol jarayoni bilan izohlanadi. Ishda terminlar

shakllanishining asosiy yo‘llari va tuzilish modellari ya’ni,

affiksatsiya, konversiya, so‘z qo‘shish, kompressiya, qisqartma

yasash, hamda ularning umumiste’moldagi leksikadan

terminologik leksikaga o‘tishidagi semantik o‘zgarishlarining

o‘ziga xos jihatlari ko‘rib chiqilgan.

Maqolada ingliz moliya-iqtisod terminologiyasi

shakllanishining tarixiy-lingvistik omillarini ajratib ko‘rsatiladi,

bunda lotin, yunon, fransuz, italyan va nemis tillarining,

shuningdek, o‘zbek iqtisodiy terminologiyasi shakllanishida

vositachi sifatida rus tilining ta’sirini ta’kidlanadi. Rus tilida

ko‘pincha so‘z birikmalari yoki tasviriy iboralar orqali

ifodalanadigan murakkab (kompozit) marketing terminlari

tahliliga alohida e’tibor qaratilgan. Maqolada sifat + ot (backlist,

broadsheet), ot + ot (automaker, bangtail), predlog + ot

(aftermarket, offshore), fe’l + ravish (buyout, giveaway) kabi so‘z

yasovchi modellar batafsil ko‘rib chiqilgan bo‘lib, ularning

qo‘llanilish misollari va etimologik izohlari keltirilgan. Qiyosiy

tahlil asosida ingliz tili terminlarining tuzilishi bir xil emasligini

va ularning marketing tilida o‘ziga xos funksional xususiyatlariga

ega ekanligini xulosa qiladi. Tadqiqot materiali shuni ko‘rsatadiki,

marketing terminologik tizimining rivojlanishi ingliz tili leksik-

semantik dinamikasining umumiy tendensiyalarini aks ettiradi

hamda ichki va tashqi so‘z yasovchi omillarning o‘zaro uzviy

bog‘liqligi bilan tavsiflanadi.

Ushbu maqola Jon Steynbekning “Charli bilan Amerika

izlab sayohat” asaridagi yo‘l motivining asosiy tarkibiy-

semantik element sifatidagi vazifasini o‘rganish orqali

travelogning motivlar majmuasini tadqiq etishga

bag‘ishlangan. Ishning maqsadi sayohat motivining matn

poetikasini tashkil etishdagi o‘rni, badiiy vazifalari va

ma’nolarini aniqlash hamda muallifning milliy borliq haqidagi

qarashlarini shakllantirishdagi ahamiyatini ochib berishdan

iborat. Tadqiqotda qo‘llanilgan motiv tahlili asarning

individual-mualliflik, madaniy-tarixiy va an’anaviy janr

xususiyatlarining o‘zaro aloqadorligini kuzatish imkonini

berdi.

Tahlil natijalariga ko‘ra, Steynbek travelogidagi yo‘l

motivi o‘zaro bog‘liq motivlar - harakat, izlanish, qaytish,

adashish, yolg‘izlik, erkinlik va erksizlik majmuasida namoyon

bo‘ladi. Bu motivlar matnning ma’no tuzilishini yaxlit qilib,

muallifning ma’naviy izlanishlarini aks ettiradi. Sayohat

motivining shaxsning o‘zligini anglash va 1960-yillar boshi

Amerika voqeligini axloqiy baholash muammolari bilan

bog‘liqligi alohida e’tiborga olingan. Yo‘l motivi shaxsiy va

milliy-madaniy ma’nolarni birlashtiruvchi vazifani bajarib,

davr ijtimoiy ongidagi o‘zgarishlarni badiiy idrok etish

vositasiga aylanishi ko‘rsatib berilgan.

Xulosa qilinishicha, “Charli bilan sayohat” asaridagi

sayohat motivi nafaqat syujet rivojining asosi, balki inson,

madaniyat va millat taqdiri haqidagi falsafiy mushohada

shakliga aylanadi. Bu esa asarning dolzarbligini va unga

bo‘lgan tadqiqiy yondashuvning ahamiyatini belgilaydi.

Ushbu maqola nutqda va badiiy adabiyotda fikrlarni qisqa va

ixcham qilish sanʼati boʻlgan lakonizmning amaliyotda namoyon

boʻlishini tadqiq qiladi. Ushbu uslub qadim tarixga ega boʻlib,

jumlalarning qisqa, loʻnda va sermazmun boʻlishini taʼminlagan.

Xususan, bu uslubning tilshunoslik va adabiyotshunoslikdagi oʻrni va

ahamiyati toʻgʻrisida fikr yuritiladi va qiyosiy tahlil qilinadi.

Lakonizmning nazariy asoslari va uslubiy tamoyillari va alohida

xususiyatlari koʻrib chiqiladi. Lakonik uslub nafaqat badiiy adabiyotda,

balki lingvistikada ham koʻpgina olimlar tomonidan oʻrganilganligi va

misollar bilan toʻldirilganligi fikrimiz dalilidir. Yuqorida keltirilgan

maʼlumotlarga tayangan holda aytishimiz mumkinki, “qisqalik” yoinki

“lakonizm” atamasi nafaqat adabiyotshunoslik, balki tilshunoslik

sohasida ham keng tarzda qoʻllanilgan va hattoki maʼlum bir

tadqiqotning obyekti sifatida ham oʻrganilishi mumkin ekanligi

tadqiqot davomida ilmiy asoslangan holda yoritib berilgan. Shu bilan

birga tadqiqot jarayonida lakonik uslubning badiiy adabiyotda qay

holatda namoyon boʻlishi, qaysi janrlarning yaratilishida maʼlum

darajadagi unsur vazifasini bajarishi va qaysi uslublar uchun vositachi

boʻlib xizmat qilishi aytib oʻtiladi. Lakonik uslubning “minimalizm”,

“Aysber nazariyasi”, ellipsis, kompressiya hodisasi kabi atamalar bilan

oʻzaro aloqasi va oʻxshashliklari qiyosiy tahlil qilinadi. Bundan

tashqari badiiy adabiyotda lakonik uslub uchun qulay va munosib

boʻlgan janrlar ketma-ketligi koʻrib chiqiladi. Tadqiqot jarayonida

qiyosiy-tipologik va kontekstual tahlil usullaridan foydalanilgan.

Maqola fantastika janrining nazariy va tarixiy

rivojlanishini, uning afsonaviy va xalq ogʻzaki ijodi

anʼanalaridan zamonaviy fantastika va ilmiy-fantastik

adabiyotgacha boʻlgan yoʻlini oʻrganadi. Tsvetan

Todorov, Darko Suvin va Adam Robertsning asarlariga

asoslanib, tadqiqot fantastikani haqiqiylik va

gʻayritabiiylik orasidagi chegaradosh makon sifatida

taʼriflaydi, bu yerda mantiq va tasavvur tutashadi. Unda

ilmiy fantastika kognitiv begonalashuv orqali qanday

paydo boʻlgani va fentazi oʻz axloqiy va metafizik

qonunlariga boʻysunadigan mustaqil afsonaviy dunyolarni

qanday yaratgani koʻrib chiqiladi. Edgar Allan Poning

ilmiy mulohazalar va ijodiy taxminlar uygʻunligini

yaratish orqali dastlabki ilmiy-fantastik adabiyotni

shakllantirishdagi peshqadam roliga alohida eʼtibor

qaratiladi, bu keyinchalik Jyul Vern va Herbert Uells kabi

yozuvchilarni ilhomlantirgan. Asosiy subjanrlarni tahlil

qilish orqali maqolada fantastika ham bilish, ham estetik

maqsadlarga xizmat qilishi, oʻquvchilarga bilim, axloq va

inson ijodkorligi chegaralarini tadqiq etish imkonini

berishi taʼkidlanadi.

Ushbu tadqiqot ingliz folklori, milliy o‘ziga xoslik va

adabiy madaniyat o‘rtasidagi o‘zgaruvchan va dinamik

munosabatlarni uch xronologik davrda: ilk zamonaviy, o‘n

to‘qqizinchi asr va zamonaviy davrlarda o‘rganadi. Tadqiqotda

sifatli kontent-tahlil va tarixiy-qiyosiy metodga asoslangan

aralash metodlar tadqiqot metodologiyasidan foydalanildi.

Tahlilning maqsadi folklorning vaqt o‘tishi bilan madaniy

qadriyatlarni qanday saqlab qolgani, rivojlangani va

kodlashtirganini ko‘rsatishdir.

Har uchala davrda ham axloqiy qadriyatlarning barqaror

ifodalanishi folklorning axloqiy funksiyasi davomli va barqaror

bo‘lganligini ko‘rsatadi. Adabiy ta’sir XIX asrda eng katta ta’sir

ko‘rsatdi, folklor xarakteri va hikoya tipologiyasining ishchi

hayotini kuzatdi, bu esa o‘zgargan shaklda davom etmoqda.

Ushbu tadqiqotda folklorshunoslikdagi davrlar

o‘rtasidagi oraliq hamda ta’lim va madaniyat makoni sifatidagi

munozaralar ko‘rib chiqiladi. Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki,

folklor madaniy xotira va o‘ziga xoslikni vositachilik va

vositachilik orqali ifodalashda muhim rol o‘ynagan va

o‘ynamoqda. Ushbu tadqiqotda cheklovlar, jumladan juda

kichik namuna va etnografiya hamda dala tadqiqotlari nuqtai

nazarlarining yetishmasligi kuzatildi. Ushbu tadqiqot

zamonaviy ko‘p madaniyatli jamiyatlarda folklorga qarash va

folklordan ijtimoiy integratsiya va meros ta’limini qo‘llab-

quvvatlash vositasi sifatida yanada zamonaviy foydalanish

bo‘yicha keyingi tadqiqot maydonlarini ochib berdi.

Barcha tillarning lug‘aviy boyligi tarkibida albatta

antroponimlar mavjud bo‘lib, ular insonlarni farqlashda va

o‘ziga xos xususiyatlarini ifoda qilishda yordam beradi. Aynan

antroponimlarning bir turi bo‘lgan laqablar ham foydalanuvchi

xalqning milliy qadriyatlari va elatlarning bir-biriga bo‘lgan

o‘zaro munosabatlarini ko‘rsatib beradi. Asrlar davomida

tillarning shakllanish jarayoni bilan birgalikda laqablarning ham

shakllanib, tarqalishi qadim asrlarga borib taqaladi. Ushbu

maqola o‘zbek va ingliz tillarida laqablarning tarqalish

omillarini qiyosiy-nazariy yondashuv asosida tahlil qiladi.

Tadqiqotning maqsadi laqablarning shakllanishi va

ommalashuviga ta’sir etuvchi madaniy, ijtimoiy va tarixiy

determinantlarni aniqlashdir. Metodologiya sifatida qiyosiy-

tipologik, tarixiy-deskriptiv, diskursiv-pragmatik va onomastik

tahlil usullari qo‘llandi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, ikkala til

ham kasb-hunar, hududiy va mediatizatsiya omillarida

o‘xshashliklarini namoyon etadi. Farqlar esa urug‘, qabila asosli

laqablarning o‘zbek tilida son jihatdan ustunligi, ingliz tilida esa

siyosiy-medianing ta’sirida shakllangan laqablar ko‘p

uchrashida ko‘rinadi. Shuningdek, internet muhitida o‘z-o‘zini

nomlash laqablarning tarqalishning xususiyati zamon

ko‘rsatkichlarida yoritildi. Laqablar madaniy identifikatsiya va

ijtimoiy navigatsiyaning barqaror vositasi bo‘lib, global axborot

maydoni sharoitida ham funksional moslashuvchanlikni saqlab

qolayotgani ta’kidlanadi.

Mazkur maqola xalq ertaklari bajargan funksiyalarning

bolalar adabiyotida tutgan oʻrni, bolalar maʼnaviy kamoloti, yaʼni

ular tafakkuri, ijodiy rivojlanishi, lugʻat boyligining oshishi, yozma

va ogʻzaki savodxonlik, bolalarda shakllanadigan madaniy

muloqotga taʼsirining ilmiy-nazariy tadqiqiga bagʻishlangan. Xalq

ertaklarining millat maʼnaviyatiga koʻrsatgan jiddiy taʼsiri, avvalo,

uning bajaradigan qator vazifalari bilan bogʻliq. Bu vazifalarning

har biri bola estetik didi va maʼnaviyati, tafakkuri va tasavvur

olamini boyitishga, rivojlantirishga ayricha taʼsir koʻrsatadi.

Ertklarning didaktik, psixologik, ijtimoiy, evristik, badiiy bashorat,

estetik, gedonistik, gender tengligini amalga oshirish,

kommunikativlik kabi qator vazifalari bolaning shaxs sifatida

shakllanishiga taʼsir koʻrsatish barobarida uni madaniy muloqotga

oʻrgatadi. Bu esa bolaning madaniyatli shaxs sifatida qaror

toptiriadi.

Xalq ertaklari millatning maʼnaviy mulki sifatida asrlar

davomida bolalarning va kattalarning tasavvur doirasini

kengaytirib, ijodkorlik, tanqidiy fikrlash va axloqiy qadriyatlarni

shakllantirishda ijobiy taʼsir koʻrsatib kelgan. xalq ertaklaribola

xayolot dunyosini kengaytirishga, ularda ijodkorlik qobiliyatini

oshirishga, jamiyat voqea-hodisalariga faol munosabat

bildirishdagi oʻziga xoslikka ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Bu esa

ertaklarning bola tafakkuri va ijodiy rivojlanishini qoʻllab-

quvvatlashda jiddiy ahamiyat kasb etayotganini bildiradi.

Ushbu maqolada fors va oʻzbek tillarida hisob soʻzlarning

lingvomadaniy tabiati qiyosiy yondashuv asosida tahlil qilinadi.

Tadqiqotning asosiy maqsadi — hisob soʻzlarni nafaqat grammatik birlik

sifatida, balki millat tafakkuri, qadriyatlari va turmush tarzini ifodalovchi

lingvomadaniy fenomen sifatida ilmiy jihatdan oʻrganishdir. Maqolada

qiyosiy-tarixiy, lingvomadaniy, semantik-struktur va tarjima metodlari

uygʻun qoʻllanilib, fors va oʻzbek tillarida sanash tizimlarining shakl,

mazmun hamda madaniy konnotatsiyalari tahlil etilgan.

Tadqiqot natijalariga koʻra, ikki tilda odamlarni sanash uchun

nafar/kas, hayvonlarni sanash uchun bosh/sar, predmetlarni sanash uchun

dona/tā kabi birliklar umumiylikni tashkil etadi. Shu bilan birga, oʻzbek

tilida xalqona birliklardan - chimdim, hovuch, qultum faol ishlatilsa, fors

tilida koʻproq standart birliklar - kilū, litr, metr ustunlik qiladi. Bu farqlar

ikki xalqning ijtimoiy-maishiy hayoti va madaniyatida aks etuvchi tafakkur

xususiyatlarini namoyon etadi.

Muallif shuningdek, badiiy matnlarda hisob soʻzlarning estetik

vazifasini ochib beradi. Alisher Navoiy, Hofiz va Saʼdiy kabi adiblarning

asarlarida “bir tomchi yosh”, “yek dast gol”, “do qatra āb” kabi ifodalar

xalqning hayotiy tajribasi, estetik didi va milliy poetik tafakkurining tildagi

ifodasini koʻrsatadi. Shundan kelib chiqib, maqolada hisob soʻzlar milliy

oʻzlik va madaniy identifikatsiyaning lingvistik belgisi sifatida talqin

qilinadi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundaki, unda fors va oʻzbek

tillaridagi numerativlar ilk bor lingvomadaniy, semantik va badiiy-estetik

jihatdan kompleks tarzda tahlil etilgan. Natijada, hisob soʻzlar grammatik

kategoriya boʻlish bilan birga, xalq tafakkuri, qadriyati va hayot

manzarasini ifodalovchi madaniy kod sifatida baholanishi ilmiy asoslab

berilgan.

Mazkur maqolada avvalo, asliyat va tarjima o‘rtasidagi asosiy

tafovutlar, ikki lisoniy sistemani chog‘ishtirish, shuningdek, asl nusxa

tilida mavjud bo‘lgan axborot vositalarining tarjima tilida mavjud

emasligi, asl nusxa tilida mavjud bo‘lmagan axborot vositalari tarjima

tilida mavjudligi, ikki tilning qaysi axborot vositalarini taxminan

ekvivalent hisoblasa bo‘lishi kabi bir qancha muammolar, ularni ilmiy

tadqiqot sifatida o‘rganish, adabiy-madaniy aloqalar tarixini

yoritishda, adabiy ta’sir shakllari, ularning o‘zaro diffuziyasi, adabiy

an’ana va unga munosabat masalalari ochib berildi. Maqolada tarjima

imkon qadar asl matnga yaqin va to‘g‘ri bo‘lishi kerakligi, she’riy

asarlar tarjimasida ekviritmiyaga ham e’tibor qilish kabi dolzarb

muammolar tadqiq qilinadi. Shuningdek, tarjima nafaqat tilshunoslik,

balki adabiyotshunoslik, jumladan – qiyosiy adabiyotshunoslik

obyekti ekanligi haqidagi fikrlar asoslanib, ilgari suriladi. Xullas,

asliyat ruhini imkon qadar to‘g‘ri va to‘la aks ettiradigan tarjima

matnini yaratish uchun tarjimon ham talantli badiiy so‘z ustasi, ham

iste’dodli tarjimashunos olim bo‘lishi kerakligi va unga munosabat

masalalari tadqiq qilindi. Mazkur maqolada asliyat va tarjima

tillarining uslubiy hamda grammatik tizimidagi tafovutlar tarjimaning

adekvatlik darajasini belgilovchi omil sifatida talqin qilinib, ularni

hisobga olish zarurligi qat’iy ta’kidlanadi.

Mazkur maqolada Lev Tolstoyning “Anna Karenina” hamda Jorj

Eliotning “Middlemarch” romanlari oʻzaro qiyosiy tahlil qilinadi. Ikkala

asar ham XIX asr realizmining yuksak namunasi sifatida, insoniy

munosabatlar, jamiyat va shaxs oʻrtasidagi murakkab aloqalarni badiiy

tarzda yoritib beradi. “Middlemarch” romanida ingliz jamiyatining

ijtimoiy-siyosiy hayoti, turli tabaqa vakillarining orzu-intilishlari hamda

maʼnaviy izlanishlari koʻrsatilsa, “Anna Karenina” asarida rus jamiyatidagi

axloqiy qadriyatlar, oilaviy munosabatlar va muhabbatning fojiaviy

oqibatlari tasvirlanadi. Shunga qaramay, har ikkala roman ham ayol obrazi

orqali jamiyatdagi cheklovlarni ochib beradi: Doroti va Anna timsollari oʻz

davri ayollari erkinligining cheklanishini ifodalaydi. Farqli jihat shundaki,

Eliot ijtimoiy islohot va maʼrifatparvarlik ruhiga urgʻu berar ekan, Tolstoy

insoniy ehtiroslar va axloqiy masʼuliyat toʻqnashuvini markazga qoʻyadi.

Maqolada ushbu oʻxshash va farqli jihatlar tahlil qilinib, romanning

universal gʻoyalari hamda milliy xususiyatlari ochib beriladi. Ushbu ikki

realizm yoʻnalishida yozilgan asarlar bir zamon va turli makonda yozilgan

boʻlsa-da, bir qancha oʻxshash voqea hodisalar va qahramonlarga egadir.

Asosan, romanlardagi jamiyat qonun - qoidalari, shaxsiy va ruhiy

psixologik kechinmalar, ayollar obrazlaridagi farqli va oʻxshashliklar

ifodalangan.

Ushbu maqolada XX asrning birinchi yarmida AQSH

janubiy mintaqasida yuzaga kelgan “Janub Renessansi” davrining

mohiyati, uning adabiy muhit va jarayonlari batafsil tahlil qilinadi.

Tadqiqotda “Janub Renessansi”ning paydo boʻlishiga sabab

boʻlgan tarixiy, ijtimoiy va siyosiy omillar oʻrganilib, janubiy

oʻlkalarning oʻziga xos madaniyati, anʼanalari hamda u yerda

yashovchi xalqning tajribalari qanday qilib adabiy jarayonlarga

taʼsir qilgani koʻrsatib beriladi. Maqolada janublik yozuvchilarning

ijodi va ularning asarlari, janubiy mintaqaning milliy va madaniy

identifikatsiyasini shakllantirishdagi roli, shuningdek, ularning

oʻsha davrdagi irqiy, ijtimoiy va madaniy stereotiplarga qarshi

chiqishi tahlil qilinadi. Bundan tashqari, “Janub Renessansi”

davrining AQSH adabiy rivojlanishidagi oʻrni, uning milliy

madaniyat va regionalizmga qoʻshgan hissasi, shuningdek, ijtimoiy

oʻzgarishlar va tarixiy jarayonlar bilan bogʻliqligi haqida fikr

yuritiladi. Tadqiqotda adabiyot va mintaqaning siyosiy-iqtisodiy

sharoitlari oʻrtasidagi murakkab aloqalar, hamda bu harakatning

bugungi zamon Amerika adabiyotidagi oʻrniga urgʻu beriladi.

Shunday qilib, maqola “Janub Renessansi” fenomenining

adabiy va madaniy jarayonlar, shuningdek, Amerika janubining

tarixiy oʻziga xosliklari nuqtayi nazaridan chuqur tahlilini taqdim

etadi, shuningdek, uning zamonaviy Amerika adabiyotidagi

ahamiyatini yoritib beradi.

Ushbu maqolada oʻzbek adabiyotidagi postkolonial

yondashuv, marginalizm va nekropolitika hodisalarining

oʻzaro bogʻliqligi hamda ularning badiiy ifodasi tahlil

qilinadi. Milliy adabiy tafakkurda mustamlaka davrining

ijtimoiy-madaniy hayotga koʻrsatgan taʼsiri va oqibatlari aks

ettirilganligi koʻrsatib beriladi. Tadqiqotning metodologik

asosi sifatida Ashil Mbembe, Edvard Said, Homi Bhabha va

Gayatri Spivakning nazariy qarashlari tanlangan. Asarlar

tahlilida Sherzod Komil Xalil ijodi, xususan, “Oʻlim

labirinti”, “Biz yoʻq boʻlamiz”, “Soqov baliqlar” va “Odam

atoning soʻnggi avlodi” asarlari markaziy oʻrinni egallaydi.

Natijalar shuni koʻrsatadiki, bu asarlarda

mustamlakachilikning oqibatida yuzaga kelgan insonning

ijtimoiy izolyatsiyasi, “oʻzgachalik” tuygʻusi va oʻlim

siyosatiga mahkumligi badiiy tarzda ifodalangan. Muallif

global nekropolitika kontekstida shaxsiy va milliy

marginallikni ochib beradi. U sobiq mustamlaka hududlarda

etnik ozchilikni tashkil etgan va oʻlim oldida turli yoʻllar

bilan “izolyatsiya qilingan” xalqlar taqdirini yoritadi. Xulosa

qilib aytganda, postkolonializm, marginalizm va

nekropolitika tushunchalari bir-birini toʻldiruvchi nazariy

yoʻnalishlar boʻlib, ular oʻzbek adabiyotida shaxs va

hokimiyat, hayot va oʻlim, markaz va periferiya

munosabatlari tahliliga yangicha ilmiy yondashuvni ifoda

etadi.

Maqolada mikromakon tushunchasiga chuqurroq izoh berish, uni

ifodalashda badiiy detal turlarining bir-biri bilan uzviyligini tahlil qilish orqali

voqelikning badiiy tasvirini yaratishda ularning adabiy-estetik vazifasi

muhokama qilingan. Zamonaviy adabiyotshunoslikda tur va janridan qatʼi nazar

badiiy asar semantik maydonidagi badiiy makonning oʻrni va ahamiyatiga

eʼtibor berish – asar gʻoyasi va qahramonlari tabiatidagi hamda yozuvchi

falsafiy qarashlaridagi qudratli toʻlqinlarning asosini tashkil etadi. XX asr oxiri

va XXI asrdagi bu taxlit yondashuv dispozitsiyani kompozitsiyaga aylantirish,

anʼanaviy tarzda qahramonni muayyan makon va zamondagi voqealar

talotumlarida gavdalantirish, xarakterlarning tadrijiy dinamikasini

shakllantirish va bunga taʼsir etgan estetik omillarni yoritishda yangicha badiiy

tizimni yuzaga keltirdi. Zamon, makon va tafakkurning cheksiz hududlari

badiiy qamrovida adiblarning modernistik va postmodernistik anʼanalardan

mohirona foydalanishlari insoniyat tafakkurini oʻzgartirishga qodir asarlarning

yaralishiga sabab boʻldi. Maqolada portret, peyzaj, psixologik detallar orqali

qahramon ruhiy holati, ichki kechinmalariga, qolaversa, asar syujetiga taʼsiri

Heminguey va Aytmatov qissalari misolida tahlil qilingan. Shuningdek,

adabiyotshunoslar tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarda badiiy makon

haqidagi fikr va qarashlarga munosabat bildirilgan.

Tadqiqotning asosiy vazifalaridan biri – Ernest Heminguey va Chingiz

Aytmatov asarlarida peyzaj, portret va predmet detallari orqali mikromakonni

qay darajada ochib berilganini, ikki adibning ushbu detallardan foydalanishda

uslubidagi oʻxshash va farqli jihatlarni izohlashdan iborat. Ushbu maqolada

qiyosiy-tarixiy, psixologik va sistem-struktur tahlildan unumli foydalanilgan.

Ushbu maqola oʻzbek mumtoz adabiyotining buyuk vakili

Alisher Navoiy va ingliz adabiyotining dahosi Uilyam Shekspir

ijodida makon va zamon tushunchalarining badiiy-estetik talqinini

tahlil qilishga bagʻishlangan. Tadqiqotda makon va zamon

kategoriyalarining falsafiy mohiyati, ularning badiiy tafakkurdagi

oʻrni hamda adabiy matnda vaqt va joyni ifodalovchi lingvopoetik

vositalar izchil oʻrganilgan.

Maqolada zamonning ontologik va estetik qirralarini – real

(taqvimiy) vaqt va badiiy (adabiy) vaqt shakllarini farqlab, Navoiy

va Shekspir asarlarida vaqt va makonning badiiy talqini orqali inson

taqdiri, ruhiy kechinma, jamiyat va tabiat oʻrtasidagi uygʻunlikni

yoritilgan. Navoiyda vaqt tushunchasi “umr”, “taqdir”, “davr” kabi

tushunchalar bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, u inson umrining

oʻtkinchiligi, maʼnaviy kamolot va ilohiy iroda bilan aloqada

tasvirlanadi. Shekspirda esa vaqt faol dramatik unsurga aylanadi –

u harakat, oʻzgarish va insoniy fojeaning bosh omiliga aylangan.

Maqolada zamonning til va madaniyatdagi ifodasi turli

darajalarda – leksik, grammatik, frazeologik va deyktik vositalar

orqali tahlil qilinadi. Ingliz tilida zamon kategoriyasining 12-16

shaklli tizimi hamda ularning oʻzbek tiliga tarjimadagi semantik

mosliklari, tarjimada vaqtning semantik noaniqligi muammosi ham

yoritilgan. Tadqiqot natijalari badiiy asar tahlilida zamon va makon

birliklarini faqat adabiy kategoriya emas, balki madaniy-falsafiy

paradigma sifatida oʻrganish zarurligini koʻrsatadi.

Ushbu maqolada zamonaviy tilshunoslikning dolzarb

masalalaridan biri – terminologizatsiya jarayoni fransuz va oʻzbek

tillaridagi AKT (Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) terminlari

misolida har tomonlama tahlil qilinadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi —

umumxalq leksikasining ilmiy-texnik terminlarga aylanish mexanizmini,

bu jarayonning lingvistik, semantik hamda funksional xususiyatlarini

aniqlashdan iborat. Terminologizatsiyani til taraqqiyotining tabiiy bosqichi

sifatida baholab, soʻzlarning yangi ijtimoiy-texnologik kontekstda

torayishi, kengayishi, metaforik yoki metonimik maʼno oʻzgarishlari orqali

terminologik birlikka aylanishini koʻrsatiladi. Tadqiqotda funktsional-

semantik yondashuv, komponent analizi hamda Mednikova,

Lopushanskaya va Kabakchi singari tilshunoslarning nazariy qarashlariga

tayanilgan. Shuningdek, terminologizatsiya jarayonining tarjima, bilingval

korpuslar yaratish va xalqaro ilmiy kommunikatsiyada tutgan oʻrnini

yoritiladi. Fransuz va oʻzbek tillaridagi AKT terminlarining tahlili fanlararo

integratsiya va texnologik madaniyat oʻsishini til orqali kuzatish imkonini

beradi.

Tadqiqot natijalariga koʻra, terminologizatsiya nafaqat lingvistik,

balki kognitiv va madaniy jarayon boʻlib, u tilni yangilash, ilmiy tafakkurni

boyitish va global muloqot uchun yagona terminologik tizimni

shakllantirishda muhim rol oʻynaydi. Shu bois, maqolada ushbu hodisaning

leksik-semantik, madaniy va kommunikativ aspektlari oʻzaro uygʻunlikda

ochib berilgan.

Ushbu maqola tijorat va siyosiy reklama shiorlaridagi

munosabatni ifodalovchi lingvopragmatik vositalarni tadqiq etadi.

Tadqiqotning dolzarbligi zamonaviy jamiyatda reklama va siyosiy

kommunikatsiyaning ommaviy ongni shakllantirish va

boshqarishdagi kuchli taʼsiri bilan belgilanadi. Reklamaning

lingvopragmatik xususiyatlari borasidagi tadqiqotlar hali yetarli

darajada rivojlanmaganligi ishning ilmiy yangiligini koʻrsatadi.

Tadqiqotning maqsadi reklama shiorlarida qoʻllaniladigan

lingvopragmatik vositalarning munosabat ifodalashdagi rolini

aniqlash, tijorat va siyosiy reklamalar oʻrtasidagi oʻxshashlik va

farqlarni ochib berish. Tadqiqot metodologiyasi kontekstual,

lingvopragmatik, qiyosiy-tipologik tahlil va korpus tilshunoslik

usullarini oʻz ichiga oladi. Tadqiqot natijasida tijorat reklamasida

imperativ konstruksiyalar ustunlik qilishi, siyosiy shiorlarda esa

tasdiqlovchi deklarativ bayonotlar koʻproq qoʻllanilishi aniqlandi.

Leksik jihatdan tijorat reklamalarida mavhum ijobiy atamalar,

siyosiy reklamalarda qiymatga yoʻnaltirilgan atamalar ustunligi

koʻrsatildi. Ritorik figuralar (metafora, antiteza, giperbola) hamda

pragmatik vositalar (presuppozitsiyalar, implikatsiyalar, deyksislar)

taʼsir mexanizmlari tahlil qilindi. Tadqiqot natijalari reklama

matnlarini yaratish va tahlil qilishni takomillashtirish, munosabat

ifodalovchi til vositalari haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish,

shuningdek, pragmatik taʼsir mexanizmlarini hisobga olgan holda

samarali shiorlar yaratish boʻyicha metodologik qoʻllanmalar ishlab

chiqish imkonini beradi.

Ushbu maqolada Oybekning “Qutlugʻ qon” va “Navoiy”

romanlaridagi tovushga taqlid soʻzlar (onomatopeya) badiiy ifodaning

muhim elementi sifatida tahlil qilingan. Mazkur soʻzlarning asardagi

vazifasi voqealar va qahramonlar ruhiyatini jonlantirish, sahnalar

dinamikasini kuchaytirishdir. Maqolada onomatopeyalarning asliyat

matnida va turk tilidagi tarjimalarida berilishi, ular orqali badiiy uslub va

fonetik boylikning qanday saqlangani yoki qisqargani ilmiy asosda koʻrib

chiqiladi. Tarjimalarda mazmuniy ekvivalentlik koʻp hollarda saqlansa-da,

tovushga taqlid soʻzlarning oʻziga xos ohang va hissiyotini toʻliq

yetkazishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi aniqlangan. Shuningdek, tarjima

jarayonida baʼzan fonetik va uslubiy jihatdan boy ifodalar kamroq aks

etishi kuzatiladi. Bu esa, asarning badiiy mazmun jihatidan toʻlaqonli

tarjima vazifasini bajarmasligiga olib keladi. Tadqiqotda onomatopeyaning

tarjimada yuzaga keladigan qiyinchiliklari va badiiy mahorat bilan

yetkazilishining ahamiyati taʼkidlangan. Bu holat tarjima nazariyasi va

amaliyoti, shuningdek, adabiy tarjima uchun dolzarb masala ekanligi

koʻrsatilgan. Maqola tovushga taqlid soʻzlarning badiiy-maʼnaviy

vazifasini, tarjimada mazmuniy va fonetik ekvivalentlikni saqlash

muammolarini yoritadi.

Oybek asarlaridagi onomatopeyalar tarjimada mazmuniy

ekvivalentlikni asosan taʼminlagan boʻlsa-da, fonetik va stilistik rang-

baranglik koʻpincha qisqarib qoladi. Bu esa oʻzbek tilidagi onomatopeyalar

ritm va ohangdorlikni kuchaytiruvchi badiiy vosita sifatida koʻproq

imkoniyatlarga ega ekanini koʻrsatadi.

Ushbu maqolada Sharq va Gʻarb adabiyotida epistolyar

janrning tarixiy shakllanishi, estetik va ijtimoiy-falsafiy mazmuni

qiyosiy tahlil etilgan. Maqolada qadimiy Xitoy, Hindiston, Fors,

Yapon hamda Yevropa adabiyoti namunalari asosida maktub

shaklidagi asarlarning badiiy va maʼnaviy xususiyatlarini yoritadi.

Tadqiqotda tarixiy-tipologik, madaniy-komparativ va

manbashunoslik tahlil metodlari qoʻllanilgan. Sharq adabiyotida

epistolyar janrning axloqiy, sufiylik va maʼnaviy-ruhiy gʻoyalarni

ifoda etish vositasi sifatida shakllangani, Gʻarb adabiyotida esa u

shaxsiy tajriba va falsafiy tafakkurni ifodalovchi mustaqil badiiy janr

darajasiga koʻtarilgani koʻrsatib oʻtiladi. Xitoy adabiyotida Su Shi,

Fors adabiyotida Jaloliddin Rumiy, Yevropa adabiyotida Seneka,

Russo, Richardson, Gyote singari ijodkorlarning epistolyar merosi

misolida janrning koʻp qirrali tabiati yoritiladi. Bugungi raqamli

davrda ham epistolyar janrning oʻz ahamiyatini yoʻqotmaganini,

elektron xatlar, blog va onlayn yozishmalar shaklida yangi

zamonaviy koʻrinishlar kasb etayotganini taʼkidlanadi. Shuningdek,

maqolada epistolyar janrning til, uslub va estetik ifoda vositalaridagi

erkinlik, samimiylik hamda muallif shaxsiyatining toʻliq namoyon

boʻlishi kabi jihatlar ilmiy asosda tahlil qilinadi. Tadqiqot natijasida

epistolyar janr insoniyatning ruhiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotida

muhim oʻrin tutuvchi, adabiy jarayonning ajralmas qismi sifatida

eʼtirof etiladi.

Muayyan soha leksik birliklarini tadqiq qilish tilshunoslikning

muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Shu borada, bunday leksik

birliklarning derivatsiya masalalarini tadqiq etish ham ayniqsa muhim

hisoblanadi. Psixologiya sohasi jahon miqyosida va mamlakatimizda ham

rivojlanib bormoqda. Har qanday soha rivojlanar ekan, oʻsha soha leksik

birliklari va terminlari ortib boradi. Bu esa oʻz navbatida ularni tartibga

solishni taqozo etadi. Maqola terminlarning yasalish usullaridan biri

boʻlgan sintaktik derivatsiya orqali ingliz va oʻzbek tillaridagi psixologiya

leksik birliklarini yasalishiga qaratilgan. Bunda ingliz va oʻzbek tillaridagi

psixologiya leksik birliklarini yasashdagi asosiy ikkita modeli: ot+ot va

sifat+ot modellari misollar orqali tadqiq etiladi. Ushbu modellar ichiga

kiruvchi bogʻlanish turlari ham misollar bilan tahlilga tortiladi. Ot+ot

modeli uch xil bogʻlanishda tahlilga tortilgan boʻlsa, sifat+ot modeli ikki xil

bogʻlanish usulida tahlilga tortilgan. Misollar orqali chogʻishtirilayotgan

tillardagi oʻxshashliklar va farqli jihatlar aniqlanadi. Tadqiqotni amalga

oshirish uchun komponent tahlil, distributiv tahlil, tipologik va statistik

tahlil metodlaridan foydalanilgan. Ushbu maqolaning asosiy maqsadi ingliz

va oʻzbek tillaridagi psixologiya sohasiga oid leksik birliklarning sintaktik

derivatsiyasini chogʻishtirma tadqiq qilishdan iborat. Ular oʻrtasidagi oʻziga

xos sintaktik munosabatlar aniqlanar ekan, tadqiq qilinayotgan tillardagi

leksik birliklar tasniflanishi va tartibga solinishiga katta hissa qoʻshiladi.

Ushbu maqolada robototexnika sohasidagi terminlarning tarixiy

shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va ularning ingliz, rus hamda oʻzbek

tillaridagi oʻzgarish jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilinadi. Maqolada

robototexnika terminlarining tarixiy ildizlari, ularning fan va texnologiya

taraqqiyoti bilan bogʻliqligi, hamda sohaning jahon miqyosida kengayib

borishi yoritilgan. Tadqiqotda Karel Chapek, Norbert Wayner, Ayzek

Azimov kabi olimlarning asarlari asosida robototexnik terminlarning

paydo boʻlish davrlari - adabiy, ilmiy-texnik, texnologik va intellektual

bosqichlarda oʻrganilgan. Tadqiqotning asosiy vazifalari terminlarning

manbalarini aniqlash, ularning semantik oʻzgarishlarini, xalqaro

muomuladagi oʻrnini hamda oʻzbek tiliga kirib kelish mexanizmlarini

diaxronik asosda oʻrganishdan iborat. Maqolada muammo sifatida oʻzbek

tilida robototexnika atamalarining yetarlicha standartlashtirilmaganligi,

terminlar oʻzlashuvida izchillik va normativ meʼyorlarning yetishmasligi

koʻrsatib oʻtilgan. Metodologiya sifatida diaxron tahlil, qiyosiy-lingvistik

tahlil va manba tahlili usullari qoʻllanilgan boʻlib, ular orqali

terminlarning shakllanish jarayoni bosqichma-bosqich oʻrganilgan.

Natijalar shuni koʻrsatadiki, robototexnika terminlari asosan ingliz tilidan

olingan boʻlib, ularning semantik qamrovi va qoʻllanish doirasi jadal

kengaymoqda. Muhokamada ingliz tilining global ilmiy til sifatidagi

ustuvorligi, rus tili orqali oʻzlashuvning tarixiy ahamiyati yoritilgan.

Xulosa sifatida, oʻzbek tilida robototexnika terminlarini

standartlashtirish, milliy ilmiy terminologik bazani yaratish va lingvistik

moslikni taʼminlash zarurligi asoslab berilgan.

Ushbu maqolada Shota Rustavelining “Yoʻlbars terisini

yopingan qahramon” dostoni Sharq va Gʻarb epik tafakkuri

kontekstida keng qamrovli tahlil qilinadi. Tadqiqotning maqsadi

asardagi qahramonlar tizimi, poetik struktura, axloqiy-siyosiy

gʻoyalar, ramziy belgilar va fantastik unsurlarni oʻrganish orqali

Rustaveli fenomenining badiiy, madaniy va falsafiy ahamiyatini

yoritishdan iboratdir. Dostonning poetik-falsafiy qatlamlari faqat

milliy adabiyot doirasida emas, balki umuminsoniy qadriyatlar

kontekstida ham koʻrib chiqilishi zarur degan muammo ilgari

suriladi. Shu bois, asar gruzin adabiyotining tarixiy yodgorligi

sifatida emas, balki Sharq va Gʻarb madaniy tafakkuri oʻrtasidagi

muloqot va almashinuv mahsuli sifatida tahlil etiladi.

Metodologik jihatdan maqolada qiyosiy, strukturaviy-

semantik tahlil, lingvopoetik yondashuv va ramziy-falsafiy

uslublardan foydalanildi. Sh.Rustavelining poetik uslubi Sharq

mumtoz adiblari, xususan, Alisher Navoiy bilan qiyosiy tahlil

qilindi va ular oʻrtasidagi badiiy aloqadorlik aniqlandi. Tariel,

Avtandil va Neston-Darijon obrazlari turli qadriyatlar tizimining

ramzi sifatida koʻrib chiqildi, ularning ruhiy iztiroblari, fidoyilik

va muhabbat motivlari Sharq va Gʻarb adabiyotlaridagi umumiy

falsafiy kodlar bilan uygʻunlashtirildi. Shu bilan birga, dostondagi

gʻorda yashash manzaralari, sirli hududlar, kosmik tartibning

izdan chiqishi va ayol obrazining gʻayrioddiy timsoli kabi

fantastik unsurlar chuqur tahlil qilinib, ularning ramziy-falsafiy

talqini ochib berildi.

Ingliz tilida rozilik va norozilikni ifodalashda noverbal muloqot

muhim ahamiyatga ega bo‘lib, so‘zlashuvdan tashqari munosabatlarni

shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ushbu maqola Goffmanning yuz

nazariyasi (1967), Pomerantzning afzalliklar tizimi g‘oyasi (1984), Brown

va Levinsonning xushmuomalalik strategiyalari (1987) hamda

Gumperzning kontekstualizatsiya belgilari (1982) asosida ko‘p

modallikka ega signallarning kelishuv va kelishmovchilikka qo‘shadigan

hissasini o‘rganadi. Tahlil noverbal muloqotning oltita asosiy yo‘nalishini

ko‘rib chiqadi: imo-ishoralar, yuz ifodasi, nigoh, tana holati, proksemika

va paralingvistik xususiyatlar. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, kelishuv odatda

bevositalik va yaqinlashish orqali namoyon bo‘ladi. Bunga bosh irg‘ash,

tabassum, uzoq nigoh, oldinga egilish, masofani qisqartirish, qo‘llab-

quvvatlovchi ohang va ritmik uyg‘unlik kabi belgilar kiradi. Norozilik esa,

aksincha, kechikish, o‘zini chetga olish va uzoqlashish bilan ifodalanadi.

Bu nigohdan qochish, orqaga og‘ish, qo‘llarni chalishtirish, sekinroq va

pastroq gapirish, ikkilanish belgilari orqali ko‘rinadi. Kuchli qarama-

qarshilik holatlarida ta’kidlovchi imo-ishoralar, baland ovoz va

pasayuvchi ohang pozitsiyani yanada mustahkamlaydi. Turli kanallarning

uyg‘unlashuvi shuni ko‘rsatadiki, ma’no faqat so‘zlar orqali emas, balki

ko‘p modallikka ega signallarning birlashuvi natijasida ham shakllanadi.

Bu esa muloqotni mujassamlashgan amaliyot sifatida ko‘rish zarurligini

ta’kidlaydi, chunki noverbal xatti-harakatlar samarali o‘zaro ta’sir uchun

muhim ahamiyatga ega. Ushbu tadqiqot kelishuv va kelishmovchiliklar

muvofiqlashtirilgan noverbal vositalar orqali qanday boshqarilishini

ko‘rsatib, pragmatika va suhbat tahliliga hissa qo‘shadi hamda

madaniyatlararo muloqot va til o‘qitish sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.

Ushbu maqola kalkani leksik o‘zgarishning bir turi sifatida keng tahlil

qiladi. Kalka tarjimada qo‘llaniladigan usullardan biri bo‘lib, unda asl tildagi

leksik birlik - so‘z, ibora yoki frazeologik birlik - tarjima tiliga so‘zma-so‘z

yoki tarkibiy qismlar asosida o‘giriladi. Bu jarayon natijasida tarjima tiliga

yangi leksik birliklar kiritiladi, bunda asl tuzilish saqlanib qolgan holda,

tarjima tilining grammatik va semantik qoidalariga moslashtiriladi.

Tilshunoslik nuqtayi nazaridan, kalkalar leksik o‘zlashtirishning

o‘ziga xos shakli hisoblanib, til ijodkorligi va madaniy ta’sir natijasida

shakllanadi. Boshqacha aytganda, kalkalash nafaqat tilni yangi ifoda vositalari

bilan boyitadi, balki tilshunoslikda madaniyatlararo o‘zaro ta’sirning aks etishi

sifatida ham xizmat qiladi. Darhaqiqat, har bir ibora yoki frazeologik birlik

nafaqat til unsuri, balki shu tilda so‘zlashuvchi xalqning dunyoqarashi,

tafakkuri va tarixiy-madaniy tajribasining in’ikosidir.

Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, kalka nafaqat tarjima jarayonida, balki

madaniyatlararo muloqotda ham muhim ahamiyatga ega. Xususan, “O‘tkan

kunlar” asarining o‘zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilingan versiyalarida bu

usul muloqotning semantik va madaniy chuqurligini saqlashda, shuningdek,

milliy obraz va tushunchalarni tillararo yetkazishda samarali vosita bo‘lib

xizmat qiladi.

Maqolada kalka o‘zbek va ingliz tillaridan olingan misollar asosida

tahlil qilingan. Ushbu misollar orqali o‘zbek romanining tarjima variantlarida

kalkaning amaliy qo‘llanilishi ko‘rib chiqiladi. Bundan tashqari, kalkalash

leksik o‘zlashtirishning noyob shakli bo‘lib, lingvistik ijod va madaniy o‘zaro

ta’sir mahsuli ekanligi ko‘rsatiladi. Natijada, tadqiqot kalkalashning ham

tarjima amaliyotida, ham madaniyatlararo muloqotni osonlashtirishda muhim

ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.

Maqolada ingliz tilidagi qisqartmalarining

etnomadaniy jihatdan a) milliy siyosiy model, b) diniy va

axloqiy qadriyatlar, d) milliy qadriyatlar va turmush tarzi, e)

professional identitet va ijtimoiy maqomni aks ettirishi

masalalari tahlil qilinadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi ingliz

tilidagi qisqartmalarning etnolingvokulturologik

xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Muammo sifatida esa

ingliz tilida abbreviaturalarning sohalarida keng qoʻllanilishi,

ularning etnomadaniy va etnolingvistik jihati muhokama

qilinadi. Metodologik asos sifatida madaniy, lingvistik

tavsiflash yondashuvlar qoʻllaniladi. Madaniy tahlil uchun I.

Darvishovning “Etnolingvistika” nomli oʻquv qoʻllanmasi,

G. A. Botirbekova, S. B. Sharipovalarning “Tilshunoslikda

etnolingvistika va lingvokulturologiya” nomli maqolasi, M.

Z. Solijonovning “Ingliz va oʻzbek tillaridagi rivoyatlar

konseptual maydonining lingvokulturologik tadqiqi” nomli

tadqiqoti tanlangan. Tahlil natijasida aniqlanishicha, ingliz

tilidagi qisqartmalar nafaqat lingvistik birliklar, balki

madaniyat, jamiyat va texnologiyaning oʻzaro taʼsiri

mahsulidir. Ular orqali insonlar oʻz fikrlarini qisqa, ravon va

zamonaviy shaklda yetkazadilar. Xulosa oʻrnida,

qisqartmalarni oʻrganish tilshunoslik bilan birga

madaniyatshunoslik, dinshunoslik va sotsiologiya fanlari

uchun dolzarbdir.

Ushbu maqola zamonaviy tarjimashunoslikda eng muhim

nazariy yo‘nalishlardan biri — ekvivalentlik tamoyilining konseptual

asoslarini har tomonlama tahlil etishga bag‘ishlangan. Tadqiqotning

maqsadi tarjimada ekvivalentlikni ta’minlashga doir mavjud nazariy

yondashuvlarni qiyosiy o‘rganish, ularning lingvistik, pragmatik va madaniy

asoslarini aniqlash hamda tarjima jarayonida to‘liq ekvivalentlikka erishish

muammolarini ilmiy nuqtai nazardan yoritishdan iborat.

Tadqiqot metodologiyasi qiyosiy-tipologik, lingvistik, semiotik,

pragmatik va funksional tahlil usullariga tayanadi. Maqolada ekvivalentlik

tamoyili tarjimon kompetensiyasining asosiy tarkibiy qismi sifatida

baholanadi. Tarjima jarayonida ekvivalentlik dinamik hodisa sifatida talqin

qilinib, u tarjimonning madaniy bilim darajasi, stilistik sezgirligi va

kontekstni to‘g‘ri talqin qila olish qobiliyatiga bog‘liqligi ta’kidlanadi.

Tadqiqot xulosalariga ko‘ra, tarjimada ekvivalentlik statik

muvofiqlik emas, balki madaniy, semantik va kommunikativ uyg‘unlikka

yo‘naltirilgan dinamik jarayondir. Ekvivalentlikka erishish tarjimonning til

sezgirligi, madaniy kompetensiyasi va ijodiy tafakkurini uyg‘un qo‘llash

orqali amalga oshadi. Shuningdek, ekvivalentlik konsepsiyasi tarjima sifatini

belgilovchi mezon sifatida, madaniyatlararo muloqotni kuchaytiruvchi,

semantik aniqlik va funksional moslikni ta’minlovchi asosiy ilmiy-nazariy

tamoyil sifatida talqin qilinadi. Tadqiqot natijalari ekvivalentlik nazariyasini

zamonaviy tarjimashunoslikda konseptual jihatdan yangilash, tarjimon

tayyorlash jarayonida lingvistik va madaniy kompetensiyalarni uyg‘un

rivojlantirish zarurligini ilmiy asosda ko‘rsatib beradi.

Ushbu maqolada mashhur amerikalik yozuvchi Teodor

Drayzerning “Baxtiqaro Kerri” romanining ekspozitsiya qismi

tahlil qilingan. Asarda syujetning boshlanishi, muhit va bosh

qahramonning dastlabki xarakteri qanday aks ettirilgani

oʻrganilgan. Muallif romanning ingliz tilidagi asliyati bilan

uning oʻzbekcha (tarjimon: Erkin Nosirov) va ruscha (tarjimon:

M. Volosov) tarjimalari oʻzaro qiyoslab tahlil etilgan. Qiyosiy

tahlil orqali tarjimonlarning uslubiy yondashuvi, semantik

aniqlik, milliy-madaniy tafovutlarni ifodalashdagi mahorati

ochib berilgan. Shuningdek, tarjimalarda muallif uslubining

saqlanish darajasi, personaj xarakteri va matn ruhiyatining

uzatilishi kabi jihatlar ham oʻrganilgan. Maqola

tarjimashunoslik hamda adabiy matn tahlili sohalariga

qiziquvchilar uchun nazariy va amaliy ahamiyatga ega boʻlib,

tarjima jarayonida yuzaga keladigan lingvokulturologik

muammolarni yoritishda xizmat qiladi.

Maqolada Xurshid Doʻstmuhammadning “Vasiy” hamda

Ali Smitning “The Child” hikoyalari postmodernizm nazariyasi

asosida qiyosiy tahlil etilgan. Tadqiqotning maqsadi esa, oʻzbek

va ingliz hikoyachiligida postmodernistik tamoyillar qanday

shakllarda namoyon boʻlishini aniqlash, ularning umumiylik va

tafovutlarini koʻrsatishdan iborat. Maqolada postmodernizmning

asosiy nazariy manbalariga (Nitsshe, Haydegger, Derrida, Fuko,

Hutcheon, Makheyl, Nikol va boshqalar) tayangan holda, asarlar

tahlilini falsafiy, estetik va narratologik jihatdan asoslaydi.

Tadqiqotda qiyosiy-adabiy, postmodern nazariy va

diskursiv tahlil metodlari qoʻllanilib, intertekstuallik, metafiksiya,

fragmentatsiya, ishonchsiz roviy, ironik oʻyin va ong oqimi kabi

belgilar har ikki hikoyada tahlil qilinadi. “Vasiy” hikoyasida ayol

ruhiyatining ichki boʻlinishi, voqealarning uzluksiz emas,

boʻlaklangan tarzda berilishi va haqiqatning subyektiv talqini

postmodernistik badiiyatni shakllantiradi. Hikoya ishonchsiz

narratsiya, metafiksion noaniqlik va ong oqimi orqali onaning

ruhiy inqirozi hamda onalik mehrining metaforik qudratini ochib

beradi. Ali Smitning “The Child” hikoyasida esa gʻayritabiiy

holatda supermarket aravasida kutilmaganda paydo boʻlgan

gapiruvchi chaqaloq orqali zamonaviy jamiyatdagi gender,

madaniy va ijtimoiy stereotiplar tanqid qilinadi. Hikoya absurdlik,

ironik oʻyin, ishonchsiz roviy va ochiq yakun tamoyillari orqali

oʻquvchini haqiqat va xayol chegarasini oʻzi anglashga undaydi.

Bola obrazi jamiyatdagi axloqiy qarama-qarshiliklarning ramziga

aylanadi.

Maqolada taniqli Ozarbayjon adibi Yunus Oʻgʻuzning

“Yuksalish” va “Dunyoning hokimi” deb nomlangan ikki qismdan

iborat romanida oʻrta asrlarda jahon tarixida kechgan olamshumul

voqealarning badiiy talqini atroflicha tahlil etiladi. Asarda

Sohibqiron Amir Temur shaxsiyatining diplomat, harbiy strateg va

adolatli davlat arbobi sifatidagi qiyofasi oʻziga xos tarzda

yoritilgan. Muallif Temur yurishlaridagi diplomatik muloqotlar,

harbiy taktik hiylalar, shahar va mudofaa inshootlari qurilishi,

elchilar faoliyati, yozishmalar va tarixiy voqealarni turli hikoyalar,

voqeiy lavhalar, sahnaviy epizodlar orqali tasvirlaydi. Muallif

Temur obrazini yaratishda uning faqat harbiy yutuqlarini emas,

balki madaniy merosga boʻlgan eʼtibori, ilm-fan va maʼnaviyat

taraqqiyotiga qoʻshgan hissasini ham koʻrsatishga alohida ahamiyat

qaratgan. Shuningdek, romanda keltirilgan maʼlumotlar oʻrta asr

tarixchilari va tarixiy manbalar - temurnomalar, turli

“Zafarnoma”lar hamda yozma xotiralar asosida badiiylashtirilgani

qayd etiladi. Asar nafaqat Temur davri voqealarini, balki oʻrta asr

diplomatiyasi, harbiy-siyosiy munosabatlar va madaniy hayotning

oʻziga xos jihatlarini ham yoritib berishi bilan ahamiyatlidir.

Maqolada qiyosiy-chogʻishtirma, biografik va

lingvosemantik tahlil metodlaridan foydalanilgan. Xulosalarda

keyingi davr turkiy tilli xalqlar adabiyotida Markaziy Osiyo

tarixida oʻtgan mashhur tarixiy shaxsiyatlar mavzusining chuqur

oʻrganilishi va soha olimlari oldida turgan vazifalar va takliflar

bayon etilgan.