KOMPARATIVISTIKA

Maqolada nemis va oʻzbek harbiy prozasida badiiy psixologizmning oʻrni masalasi Erix Mariya Remark va Oʻtkir Hoshimov romanlari misolida tadqiq etilgan. Tahlil obyekti sifatida “Uch ogʻayni” va “Tushda kechgan umrlar” romanlari olingan. Har ikki yozuvchi mazkur asarlarida urush ishtirokchilarining psixologik holatini qahramon va muhit konflikti, davr va qahramon muammosi fonida aks ettirgan. Bosh qahramonning urushga munosabati orqali mualliflar patsifizm gʻoyasini ifodalanganligi ochib berilgan. Bugungi adabiyotshunoslikda badiiy asarlarni, xususan, romanlarni tahlil qilishda qahramon ruhiyati tasviri, personajlarning ichki nutqi kabi elementlarga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Shu bois urush mavzusidagi romanlar gʻoyasi, ularda ifodalangan muallif munosabatini belgilashda psixologizmning oʻrnini aniqlash dolzarb ilmiy masalalardan biriga aylanib bormoqda. Mazkur maqolada shu muammo oʻrganilib, mavzuga doir ilmiy manbalarga murojaat qilingan. Shuningdek, tahlillar jarayonida asarlarning badiiy matnidan misollar keltirilib, fikrlar ilmiy asosda dalillangan. Maqola yakunida tahlillar orqali olingan natijalar xulosalangan.

Tadqiqotda amerikalik yozuvchilar T. Drayzer va J. Steynbekning “Rus kundaliklari”dagi muzey intererlari tasvirlari qiyosiy tahlil qilingan. Maqolada ikki tashrifning maqsad va shart-sharoitlaridagi oʻxshashliklar aniqlanadi, tavsiflarning uslubiy xususiyatlari tavsiflanadi, tahlil qilinayotgan tavsiflarda modellashtirilgan makonlarning individual xususiyatlari yoritiladi. Har ikkala asarda ham mualliflar mutlaq hokimiyat gʻoyasiga nisbatan oʻzlarining salbiy munosabatlarini ham oshkora, ham ramziy tagmaʼno orqali namoyon qilganliklari aniqlandi. Sarskoye selo va Kreml muzey ekspozitsiyalarida saqlanayotgan tarixiy makon, uning subyektiv bahosi mualliflarga tarixiy voqealarning sabablarini va tarixan shakllangan davlat boshqaruvi tizimining mohiyatini aniqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, Drayzer muzey ekspozitsiyasini faqat oʻtmishning dalili sifatida baholaydi, Steynbek esa tavsifni psixologik xarakterdagi izohlar bilan toʻldirib, oʻz kuzatuvlarini hozirgi kunga yoʻnaltiradi, podshoh va imperator hokimiyati va urushdan keyingi Rossiyada bir qoʻl ostidada toʻplangan hokimiyat oʻrtasidagi oʻxshashliklar boʻlishi mumkinligiga ishora qiladi.

Ushbu maqolada oʻzbek va nemis zamonaviy sheʼriyatida quyosh obrazining poetik talqini qiyosiy, badiiy, falsafiy tahlil asosida oʻrganiladi. Quyosh qadimdan insoniyat tafakkurida hayot, yorugʻlik, umid va ilohiy qudrat timsoli sifatida qaralgan. Mazkur obraz har bir milliy adabiyotda turli madaniy, estetik va ruhiy-falsafiy mezonlar asosida talqin etilgan. Oʻzbek sheʼriyatida quyosh hayot manbai, maʼnaviy uygʻonish, ijtimoiy qadriyatlar va milliy oʻzlik ramzi sifatida gavdalansa, nemis sheʼriyatida, u koʻproq falsafiy iztirob, shubha, ruhiy ziddiyat va ichki kechinmalarning badiiy koʻzgusi sifatida namoyon boʻladi. Maqolada Sirojiddin Sayyid, Iqbol Mirzo, Xosiyat Rustamova, Zebo Mirzo, shuningdek, Jan Vagner, Anja Kampmann va Monika Rink kabi shoirlar ijodi misolida quyosh obrazining poetik vazifasi, ramziy qirralari va badiiy-estetik funksiyasi tahlil qilinadi.

Mazkur tadqiqot F.Vyurtlening “Andijon shahzodasi”, R.Godenning “Gulbadanbegim”, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar”, X.Sultonovning “Boburiynoma” asarlarini qiyosiy tahliliga bagʻishlangan. Shuningdek, Yevropa va oʻzbek nasrida bu asarlar sujet qurilishi, badiiy kompozitsiyasi, shuningdek, ijtimoiy, siyosiy va axloqiy gʻoyalarining oʻxshashlik hamda farqlarini oʻrganish maqsadini koʻzda tutadi. Tadqiqotning maqsadi ushbu asarlarni qiyoslash orqali Yevropa va oʻzbek adabiyotlari oʻrtasidagi uzviy bogʻliqlikni aniqlash, hamda badiiy obraz va ramziy tasvirlar orqali adiblarning qarashlarini tahlil qilishdir. Ushbu adiblar oʻz asarlarida Zahiriddin Muhammad Bobur siymosini yoritishda oʻsha davrning ijtimoiy va maʼnaviy masalalarini yuqori badiiy mahorat bilan ifodalashga erishgan. Tadqiqotda asarlarning qahramon tizimi, asar sujeti, badiiy uslub va mavzulari, obrazlarning oʻziga xos va umumiy jihatlari tahlil qilingan. Mazkur izlanish buyuk shoh va shoir Boburning badiiy merosini va hayot yoʻlini qiyosiy tahlil qilish orqali Bobur siymosining turli adabiy manbalar va tarixiy qarashlarda qanday talqin etilganini tadqiq etadi.

Ushbu maqolada Harry Potter filmlarining inglizcha subtitrlarida qo‘llanilgan hayrat ifodalari o‘zbek tiliga qay tarzda tarjima qilingani tadqiq qilinadi. Tarjimada ushbu emotsional ifodalar o‘zining asl kuchi va funksiyasini saqlab qolishi yoki qolmasligi tadqiqot davomida tahliliy o‘rganiladi. Hayrat ifodalarining ko‘pincha lingvistik va madaniy o‘ziga xosligi ularning boshqa tilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekvivalenti har doim ham topilmasligiga sabab bo‘ladi, bu esa tarjima jarayonida duch kelinadigan asosiy muammolardan biri sanaladi. Maqolada Harry Potter filmlarining subtitrlaridan olingan dialog parchalari sifatli diskursiv tahlil metodidan foydalangan holda taqqoslanadi. Ingliz tilida eng keng tarqalgan hayrat ifodalari hamda ularning o‘zbek tilidagi tarjimalari leksik va madaniy jihatlar asosida tahlil qilinadi. Tadqiqot natijasida hayrat ifodalari ingliz tilida odatda qisqa va lo‘nda, ularning o‘zbekcha tarjimalarida esa iboralar va o‘zbek madaniyatiga xos bo‘lgan frazalar va ifodalanayotgan ma’no ko‘pincha kengaytirilgan holda qo‘llanishi aniqlandi. Shuningdek, tarjimada ifoda etilayotgan emotsiyaning asl tildagi ta’sirini yetkazish maqsadida so‘z qo‘shish yoki so‘z tushirib qoldirish usullari ham qo‘llaniladi. Xulosa o‘rnida, tadqiqot tarjimonlar hayrat ifodalarini samarali tarjima qilish uchun madaniy kontekstni chuqur tushunishi zarurligini hamda matnning asl mohiyatini saqlagan holda, ifodalarning tarjima qilinayotgan tilida tabiiy eshitilishini ta’minlashi lozimligini ta’kidlaydi.

Maqolada ijodkor shaxs obrazini yaratishda ikki turli millatning oʻtkir qalam sohiblari Abdulla Qahhor hamda Jek Londonning yozuvchilik mahorati keng muhokama qilindi. Bunda Abdulla Qahhorning “Sarob” va Jek Londonning “Martin Iden” romanlari obyekt qilib olindi. Maqolaning asosiy maqsad va vazifasi, asarlari obyekt qilib olingan yozuvchilar Abdulla Qahhor va Jek Londonning ijodkor shaxs, yaʼni yozuvchi obrazini gavdalantirishdagi umumiy oʻxshashliklari, mutanosibliklarini tahlil etish bilan bir qatorda, adiblar tabiatidan, tajribasidan obrazlarga koʻchirilgan oʻziga xoslilik, individual mahorat chizgilarini oʻrganish, tahlil qilishdan iborat. Har ikki asar bosh qahramonlari Saidiy va Martin yozuvchi obrazida gavdalantirilgan boʻlib, unda adiblarning obraz yaratishdagi umumiylikni koʻrish mumkin, yaʼni mualliflar bosh qahramonlarini yolgʻizlikda, ochlikda, ogʻir turmush sharoitlarida haqiqiy insoniylik sinovidan oʻtkazadi. Xudbinona intilishlar shaxsni qanday fojiaviy ahvolga olib borishi mumkinligini real tasvirlarda koʻrsatadi. Shuningdek, bu xarakterlar yozuvchilarning bosib oʻtgan hayot yoʻli, tajribalari yaʼni biografik tamoyillari oʻlaroq individual ruhiyat bilan boyitilgan. Tahlil soʻngida ayon boʻladiki, individual tamoyillarga qaramay, yozuvchilarimiz asarlarida universal mavzular va tuygʻular: sevgi, insoniy munosabatlar, shaxsiy oʻsish, orzularga intilish va fidoyilik, jamiyatning ijobiy, salbiy tusi kabi mavzular yetakchi. Ushbu mavzular turli millatdagi oʻquvchilar bilan rezonanslashadi va bu asarni global auditoriya uchun ochiq va qulay qiladi

Ushbu maqolada arab tilining oʻzbek tiliga turli tarixiy bosqichlarda boʻlgan taʼsiri keng tahlil qilinadi. Arab tilidan fransuz tiliga oʻzlashgan soʻzlar va ularning etimologiyasi xususida ham fikrlar yuritilgan. Arab tilidan kirib kelgan soʻzlarning ilk davrlarda asosan diniy va ilmiy kontekstlarda ishlatilganligi, keyinchalik esa kundalik tilga ham singib borishi koʻrsatib oʻtiladi. Xususan, islom dini tarqalishi bilan bogʻliq holda arab tilidan oʻzbek tiliga kirgan Qurʼon, hadis, fiqh atamalari va ilmiy terminologiya tahlil qilinadi. Maqola arabcha soʻzlarning oʻzbek va fransuz tillaridagi lingvistik va madaniy boylikni oshirishdagi rolini yoritishga qaratilgan.

Mazkur maqolada oʻzbek va ingliz tilshunosligida soʻz birikmalari va qoʻshma soʻzlarning taʼrifi haqida yangicha fikr-mulohazalar bildirilib, maʼno mushtaraklashuvi mohiyatiga ham falsafiy, ham lisoniy tomondan nisbat beriladi. Shuningdek, mazkur til birliklari komponentlarining sintaktik ergashish munosabatlariga atrofligicha toʻxtalinadi. Oʻzbek tilidagi qoʻshma soʻzlarning ingliz tilidagi muqobil variantlari bilan qiyoslanilib va ushbu tillararo maʼno mushtaraklashuvi nisbatini tahlil qilishga harakat qilinadi. Ulardagi maʼno variantdoshlikning xilmaxilligini, shakl va mazmun munosabatlarini tillarning tabiatiga xos xususiyatlari rang-barangligini nazarda tutgan holda ushbu til birliklari guruhlarga ajratib tasniflaniladi. Soʻz birikmalari dunyoning barcha tillarida tarixiy-tadrijiy ravishda maʼnolarida kechgan muayyan semantik oʻzgarishlar natijasida asta-sekin qoʻshma soʻzlarga aylanishgan. Soʻz birikmasi sifatida anglashilayotgan maʼno uchinchi bir narsa va hodisani atab ham koʻrsata boshlagan. Tarkibdagi ikki (va undan ortiq) soʻz oʻz maʼnolarini saqlagan (maʼno koʻchgan hollarda toʻla oʻzgarib) holda yangi bir predmetni nomlagan. Tillar yashar ekan tilning bu fenomenal hodisasi davom etaveradi. Tilning lugʻat tarkibini yanada boyitadi va soʻz birikmalari qoʻshma soʻzga aylanib barqarorlashadi. Binobarin, tildagi bunday voqeliklar tillar taraqqiyoti va rivojining anʼanasiga aylangan va til ifodasi oshishining ichki imkoniyatlaridan biridir.

Mаqоlаdа ingliz vа oʻzbеk tilidаgi bаdiiy mаtnlаrdа “gʻаzаb” kоntsеptini mеtаfоrik tаrzdа ifоdаlоvchi sintаktik birliklаrning lеksiksеmаntik хususiyatlаri vа ulаrdа milliy mеntаlitеt vа lingvоkоgnitiv jihаtlаrning аks ettirilishi qiyosiy tаrzdа tаhlil qilinаdi. Chunonchi badiiy matnlarda kishilarning xis tuygʻularini kengroq va jonli aks ettirish maqsadida toʻgʻridan-toʻgʻri leksik birliklar emas, balki tasviriylikka boy kognitiv-konseptual asosli metaforik birliklar qoʻllaniladi. Ammo bu birliklar turli tillarda turlicha ifoda xususiyatlariga ega boʻlishi kuzatiladi. Shunga koʻra ushbu maqolada ingliz va oʻzbek adabiyotida “gʻazab” konseptini aks ettiruvchi leksik-sintaktik vositalarni semantik-koseptual jihatdan oʻzaro qiyoslaymiz. Bu birliklаr mаzmunidаgi milliy ifоdаlаrning tаrjimа mаsаlаlаri аtrоflichа tаdqiq qilinаdi. Tadqiqot obyekti sifatida emotsional konsept belgilangan boʻlib, ularni nutqda voqelantiruvchi birlik sifatida kulturema va madaniy sema ajratib olingan. Badiiy diskurslarda illokutiv va implisit intensiyalarni toʻgʻri anglashda aynan mana shu madaniy semalarning ustivor ekanligi isbotlab beriladi. Bu ayniqsa badiiy asarning tillararo tarjimasida muhim jihat hisoblanib, madaniy semalarni boshqa tildagi mos muqobil variantlariga almashtirish eng samarili yoʻl ekanligi koʻrsatiladi. Shunga koʻra tadqiqot mazmunida qiyosiy, transformatsion va segregetsiyalash metodlari muhim oʻrin egallab, emotsional konseptlarning tasviriy ifodalaridagi presedent va metoforik jihatlarni aniqlash imkonini beradi.

Ushbu maqolada diplomatiya sohasida qoʻllaniladigan yozishma va hujjat turlari, ularning bir-biridan farqlari hamda vazifalari haqida soʻz yuritiladi. Shu bilan bir qatorda diplomatik yozishmalarning oʻziga xos uslubi va strukturasi, ularning kichik guruhlarga boʻlinish omillari haqida turli fikr va qarashlar aks ettirilgan. Maqolada diplomatiya sohasida yuritiladigan turli yozishma va hujjat turlarini yirik hamda kichik guruhlarga boʻlishdagi turli olim hamda mutaxassislarning fikrlari jamlangan. Shu bilan bir qatorda, hujjat turidan kelib chiqib, ularning funksiyalari haqida ham nazariy qarashlar keltirilgan. Diplomatik hujjatlarning amalda bajaradigan funksiyalarini hisobga olib, undagi lingvistik xususiyatlar ham oʻzgarishini kuzatish mumkin. Ushbu maqolada diplomatik yozishmalarning leksiksemantik, funksional-uslubiy tomonlariga ham eʼtibor qaratilgan. Har qanday diplomatik yozishma oʻta muhim informatsion hujjat boʻlishi bilan birga, oʻzining maxsus strukturaviy tuzilishiga ham ega. Aynan shu tufayli ham, diplomatik hujjatlarni guruhlarga boʻlib oʻrganishni maqsadga muvofiq deb bildik hamda bu borada oʻzimizning fikr va qarashlarizmizni ushbu maqolamizda aks ettirdik.

Ushbu maqolada bahuvrihilarni, aniqlovchi birikma soʻzlarning oʻziga xos turini, ingliz va oʻzbek tillarida ularning shakllanishi, semantikasi va tasnifini qiyosiy nuqtayi nazardan oʻrganiladi. Kognitiv lingvistika va konstruksiya grammatikasi asosidagi tadqiqot ushbu birikmalarning qanday tuzilishini, ularning majoziy va metonimik maʼnolariga, shuningdek, ularni boshqa soʻz birikmalaridan, ayniqsa oʻzbek tilida ajratishdagi noaniqliklarni oʻrganadi. Asosiy muammo shundaki, oʻzbek leksikografiyasida bahuvrihi tasnifi uchun aniq va izchil mezonlar yetishmaydi, bunga “Oʻzbek tilining izohli lugʻati”da “ogʻiroyoq” (“ogʻir oyoq”/“homilador”) shakllarining nomutanosib tarzda koʻrib chiqilishi misol boʻla oladi. Ushbu maqolada har ikki tilda birikma soʻzlar yasash boʻyicha turli nuqtayi nazarlarni tahlil qilinadi shuningdek, bahuvrihilarning inson sifatlari, tashqi koʻrinishi va shaxsiyatini, koʻpincha madaniy yoki ijtimoiy maʼnolari bilan tavsiflashdagi deskriptiv funksiyasini taʼkidlaydi. Bundan tashqari, maqola har ikki tilda birikma soʻzlarning qoʻllanilishidagi orfografik va fonetik oʻzgarishlarni koʻrib chiqadi. Bahuvrihilarning etimologiyasi va oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganish orqali, ushbu tadqiqot oʻzbek leksikologiyasini yanada nozik tushunishga hissa qoʻshadi, oʻzbek birikma soʻzlari uchun aniqroq taʼriflar va tasniflash qoidalarini yaratish uchun korpus tahlili va psixolingvistik metodlardan foydalangan holda qoʻshimcha tadqiqotlar zarurligini taʼkidlaydi, bu soha ingliz tilidagi birikma soʻzlarni oʻrganishga nisbatan kamroq rivojlangan. Har ikki tildan koʻplab misollar orqali tahliliy xulosalar koʻrsatiladi.

Ushbu maqolada simvollarning sotsiopragmatik jihatlarini, yaʼni simvollarning ijtimoiy kontekstda qanday maʼno kasb etishi va amaliy maqsadlarda qanday qoʻllanilishini tadqiq qilinadi. Sotsiopragmatika – til va kommunikatsiyaning ijtimoiy va madaniy omillar bilan bogʻliqligini oʻrganuvchi fan sifatida simvollarning kommunikativ vazifalarini chuqurroq tushunishga imkon beradi. Tadqiqotda simvollarning semantik, pragmatik va ijtimoiy xususiyatlari orqali ularning kommunikativ maqsadlari va madaniy-ijtimoiy taʼsiri ham tahlil qilinadi. Mazkur tadqiqot “Ingliz va oʻzbek tillaridagi ramziy soʻzlarning sotsiopragmatik va lingvakulturologik xususiyatlari” mavzusidagi dissertatsiyamizda amalga oshirilgan nazariy va amaliy materiallar asosida shakllantirildi. Tadqiqot davomida ingliz va oʻzbek tillaridagi fitosimvollar, xususan, eman, chinor, lola, shamrok kabi oʻsimliklar yordamida ularning maʼnolarining oʻzgaruvchanligi, kontekstga bogʻliqligi va ijtimoiy guruhlar oʻrtasidagi oʻxshashliklari va farqlari kabi masalalar muhokama qilinadi. Bundan tashqari, tadqiqot fitosimvollarning madaniy va tarixiy qanday shakllanishi hamda ularning ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini ham ochib beradi. Tadqiqot natijalari jarayonini samarali tashkillashtirish va simvolik maʼnolarni tushunishning madaniy-tarixiy ahamiyatini muhimligini koʻrsatish maqsadida sotsiopragmatik, lingakulturlogik, etimologik va chogʻishtirma tahlil usullaridan foydalanilgan.

Mazkur maqolada oʻzbek va nemis tillarida soʻz maʼnosi va tushuncha borasida toʻxtalingan. Soʻzning moddiy jihatdan tovush va harflardan iboratliligi, yozma konkret shaklga ega ekanligi va maʼnaviy jihatdan tushuncha, maʼno, mazmun va zamir bilan bogʻliqligi, maʼnolarining oʻzgarishi kabi juda koʻp murakkab xususiyatlarni kashf va kasb etishi, soʻzning ilmiy tahliliga qiziquvchilarning til sohasi boʻyicha ixtisosligiga qarab turli tomondan tahlil qilinilishiga olib keldi va kelmoqda. Maqola davomida soʻz maʼnosi va tushuncha borasida oʻzbek va nemis tilshunoslarining fikrlari keltirilgan, tahlil qilingan. “maʼno” va “tushuncha” bir-biri bilan uzviy bogʻliq hodisalar boʻlib, ikkalasi ham muayyan soʻz orqali berilayotgan xabar yoki maʼlumotni bildiradi. Soʻz orqali berilgan maʼlumot yaʼni soʻzning maʼnosi toʻliq tushuniladi. “Maʼno” orqali anglashayotgan xabarni aniq va xususiyligi, “tushuncha” orqali esa maʼlumotni noaniq va umumiyligi bilan ajralib turadi. “Tushuncha” soʻz yoxud soʻz orqali nomlangan narsa va hodisa haqida toʻla bilimga ega emaslik, yoki umumiy (aniq va konkret boʻlmagan) tasavvur mushohadasini bildiradi.

Dunyo tillarida shunday numerativlar mavjudki, ular frazeologik birliklar tarkibida oʻziga xos milliy, ijtimoiy-madaniy hamda kommunikativ-pragmatik maʼno tashiydi. Shuning uchun ham ularni turli lisoniy va nutqiy vaziyat va kontekstlarda qiyosiy tadqiq etish bugungi kun antroposentrik tilshunoslikning dolzarb, kam oʻrganilgan masalalaridan biridir. Aynan tilda, uning leksik va frazeologik fondida sotsiumlarning ichki va tashqi olam haqidagi tassavurlari, obrazlari, ularning interpretatsiyasi, ularga aks berilgan baho va munosabatlar millatning milliy xarakteri, mentaliteti aks etadi. Shuni taʼkidlash joizki, turli millat vakillari, hattoki turli ijtimoiy qatlamga mansub etnik guruhlar olam va uning qismlarini turlicha idrok etadilar, turlicha izohlaydilar va baholaydilar. Bu esa til va nutq birliklarida, jumladan, numerativli frazeologizmlar, maqol va matallar yordamida obyektivlashadi. Lisoniy ifoda vositalarining zotiy va zoxiriy mundarijasida kuzatiladigan tillararo farqli jihatlarini aniqlash, bunga sabab boʻluvchi lisoniy va nolisoniy omillarni koʻrsatib berish madaniyatlararo va tillararo interferentsiya holatlariga yoʻl qoʻymaslik borasida foydali nazariy va asliy bilimlarga ega boʻlish imkoniyatini beradi. Shu jihatdan ushbu maqolada numerativli frazeologik birliklarning lingvomadaniy xususiyatlarini oʻrganish maqsad qilib qoʻyilgan.

Maqolada muayyan millat va xalq turmush tarzi, ijtimoiy sharoitlari va madaniyatiga xos ekvivalentsiz leksika, yaʼni realiyalarning ilmiy taʼrifi, ularni tasniflash muammolari, mazkur sohada tadqiqot olib borgan olimlar va mutaxassislar fikr-mulohazalari, ularni inglizchaga oʻgirishda yuzaga keladigan murakkabliklar hamda bu murakkabliklarni bartaraf etish usullari misollar yordamida ochiqlangan. Tadqiqot obyekti qilib, oʻzbek romannavisligi gultojisi sanalmish A. Qodiriyning “Oʻtkan kunlar” romani tanlab olingan boʻlib, unda istifoda etilgan muqobilsiz leksikalar, yaʼni realiyalar ilmiy taʼriflangan, tasniflangan hamda qiyoslash, aralash va korrelatsion tadqiqot usullari yordamida misollar asosida ingliz tiliga tarjima qilish boʻyicha ilmiy-nazariy xulosa va takliflar koʻrsatib berilgan. Shuningdek, maqolada xorijiy va mamlakatimizda sohada izlanish olib borgan olimlar va mutaxassislarning ilmiy yondashuvlari va qarashlari tahlilga tortilgan. Buning natijasi oʻlaroq, muallifning badiiy tarjimada qoʻllanilgan turli realiyalarni inglizchaga oʻgirish boʻyicha ilmiy-nazariy takliflari keltirilgan hamda ekvivalentsiz leksikani tarjima matnida aks ettirishda ekvivalentlik va adekvatlikka erishish usullari ochiqlangan. Asarning I. Tuxtasinov, O. Moʻminov, A. Hamidovlar, K. Ermakova hamda M. Rizlar tomonidan ingliz tiliga amalga oshirilgan tarjimalari badiiy-uslubiy jihatdan tahlil qilinadi, badiiy tarjimada muqobilsiz leksikani bejirim va toʻlaqonli ifodalash tamoyillari lingvistik va tarjimashunoslik nuqtayi nazaridan tekshirilib, tarjima variantlari qiyoslanadi va muallif tomonidan muqobil tarjima variant taklif etiladi.

Mazkur maqolada badiiy olam tasvirida qoʻllaniladigan individual oʻxshatishlarning mazmun-mohiyati, ularni badiiy matnda qoʻllashning asosiy omillari hamda individual oʻxshatishlar tarjimasining lingvokulturologik xususiyatlari borasida soʻz yuritiladi. Individual oʻxshatishda obyektiv voqelik va u haqidagi tushunchalar borasidagi maʼlum maʼlumotlar va gʻoyalar yangi bilimlar bilan taqqoslash orqali toʻldiriladi. Obyektlarni bir-biri bilan qiyoslash hodisalarni tanib olish, yaxshiroq tushunish va aniqlashtirishga yordam beradi. Badiiy olam tasvirida qoʻllangan individual oʻxshatishlarni xorijiy tilga tarjima qilishda ularning oʻziga xos milliy-madaniy xususiyatlari, tarjimaning lingvokulturologik aspektlari, madaniyatni ifodalovchi til birliklarini tarjima matnida qayta ifodalash masalalariga jiddiy eʼtibor qaratishimiz lozim boʻladi. Olamning badiiy tasvirida oʻxshatish mavhumlikni aniqlik bilan ifodalash orqali olamni teranroq ifodalash maqsadida ham qoʻllanadi. Bunda turli ruhiy kechinmalar aniq obyekt yoki hodisalarga oʻxshatiladi. Oʻzbek tili badiiy olam tasvirida individual oʻxshatishlar asar qahramonlarining oʻy-fikrlarini, emtosional holatlarini, kayfiyatini, ruhiy holatini, tashqi qiyofasini ifodalashda keng qoʻllanadi. Individual oʻxshatishlar badiiy asarda qahramonning ham salbiy, ham ijobiy xislatlari, xarakterini yorqinroq ifodalashga xizmat qiladi. Ingliz badiiy olam tasvrida ham individual oʻxshatishlar insonning xarakteri, tashqi koʻrinishi, undagi emotsional holatlarni yorqin va tasirli qilib ifodalashga xizmat qiladi.

Ushbu maqolada tasavvufni oʻrgangan ingliz olimlarining ilmiy tadqiqotlari va xulosalarini tahlil qilish hamda ularning Gʻarb mamlakatlarida tasavvufga boʻlgan qiziqishning ortishiga koʻrsatgan taʼsirini tadqiq etilgan. Tasavvuf va tasavvuf adabiyoti asrlar davomida musulmon mamlakatlarida mavjud boʻlsa-da, oʻtgan asrda Gʻarb olimlarining ham eʼtiborini tortdi. Tasavvuf ilmiga koʻplab yevropalik va amerikalik tadqiqotchilar, ayniqsa, ingliz olimlari salmoqli hissa qoʻshdilar. Ular oʻzlarining bu sohadagi ilmiy maqolalari, tadqiqotlari va kitoblari orqali Gʻarb mamlakatlarida tasavvuf haqidagi tushunchalarni tarqatishda, tasavvufning tegishli gʻoyalarini rivojlantirishda muhim rol oʻynadilar. Ushbu maqolada Martin Lings, Devin DeUiz va Reynolds Nikolson kabi britaniyalik olimlarning tasavvuf haqidagi qarashlari, tadqiqotlari va ilmiy xizmatlari oʻrganiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi mazkur olimlarning tasavvuf sohasiga qoʻshgan qimmatli hissasini atroflicha tahlil qilish va muhokama etishdan iboratdir.

Mazkur maqolada nemis adibi M.Pravdinning “Yoʻqdan bor boʻlgan saltanat; buyuk moʻgʻullar” asarida Bobur Mirzo ijtimoiy-siyosiy faoliyati haqida fikr yuritiladi. Pravdin Germaniyada yerda ulgʻaydi, oʻqidi va ijod qildi. Keyinchalik u Londonga koʻchib ketadi. Bu yerda samarali ijod qiladi va oʻzining ajoyib romanlari, fantastik asarlarini yozadi. Adib 1965-yili “Yoʻqdan bunyod boʻlgan saltanat yoxud birinchi buyuk moʻgʻullar” (Das Reich aus dem Nichts, die ersten Grossmoguln) nomli asarini chop ettiradi. M.Pravdinning mazkur asari faktik materiallarga boyligi, keltirilgan manbalarning tarixiy haqiqatga mos kelishi va ayrim oʻrinlarda Bobur hayotiga tegishli boʻlgan yangi maʼlumotlar qayd etilgani bilan qimmatlidir. Asar boshdan-oxiriga qadar hikoya tarzida yozilgan boʻlib, unda Boburning sarguzashtlari; yosh shahzodaning taxtga oʻtirishi, yangi-yangi yurishlar hamda zafarlar ajoyib tarzda ifodalangan. Muallif asarda Boburning shaxsiyatiga oid xususiyatlarni, yaʼni uning metin irodasi, davlatni boshqarishi va oʻzi egallagan oʻlkalarda olib borgan obodonlashtirish ishlari, jumladan, yaratgan bogʻlari, barpo etgan binolari, qoʻshinda oʻrnatgan tartib-intizomi xususida qiziqarli maʼlumotlarni keltirgan.

Maqolada Ursula K. Le Guinning “Yerdengiziˮ turkumidagi ikkilamchi olam ahamiyatini tadqiq etiladi. Bu olam oʻttiz yildan ortiq vaqt davomida sezilarli darajada rivojlangan. Yangi turdagi fantastik qahramonni yaratish jarayonida Le Guin oʻz xayoliy olamining tuzilishini, ayniqsa uning tarixiy asoslarini qayta shakllantirishni zarur deb topdi. U bu tarixni yaratishda ikki asosiy yondashuvdan foydalandi: “Yerdengizi tavsifiˮ va “Yerdengizi ertaklariˮ. Birinchisida rasmiy tarixiy yozuv uslubi va shaklini qoʻllab, dunyo taraqqiyoti haqida keng qamrovli maʼlumot beradi. “Yerdengizi ertaklariˮ esa asosiy tarixiy voqealar fonida shaxsiy hikoyalarni taqdim etadi. Bu asarning eʼtiborga loyiq jihati ayollar nuqtayi nazariga urgʻu berib, tarixni ayollarga xos tarzda yoritishidir. Maqola xulosasida Le Guin Yerdengizi tarixini qayta tasavvur qilish orqali turkum dunyosini zamonaviy mavzularga mos ravishda chuqur oʻylab, qayta yarata olgan, ayni paytda asl dostonning asosiy falsafiy tamoyillarini saqlab qolganligi ochiqlangan.

Ushbu maqolaning maqsadi Stiven Kingning “Mizeri” va “Tuman” romanlarida dahshatning sujet va obrazlar orqali ifodalanish usullarini oʻrganish, muallifning taranglik va qoʻrquv hissini yaratishda qoʻllagan asosiy badiiy usullarini aniqlashdan iborat. Tadqiqot vazifalari psixologik dahshatni tahlil qilish, yakkalanish, manipulyatsiya va nomaʼlumlikdan qoʻrqishning taʼsirini oʻrganish, shuningdek, dahshat janrining ijtimoiy va psixologik ahamiyatini koʻrib chiqishdan iborat. Tadqiqot muammosi shundaki, dahshat adabiyoti koʻpincha faqat koʻngilochar janr sifatida qabul qilinadi, uning chuqur ijtimoiy va psixologik muammolarni aks ettirish salohiyati eʼtibordan chetda qoladi. Ishning metodologik asosi adabiy va germenevtik tahlilga asoslangan. Adabiy metod hikoya tuzilishini, qahramonlarning ruhiy holatlari dinamikasini va qoʻrquv tuygʻusini yetkazish usullarini oʻrganishga imkon bersa, germenevtik yondashuv obrazlar va motivlarning ramziy maʼnosini ochib berishga yordam beradi. Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadiki, “Mizeri”da qoʻrquv bosh qahramonning psixologik zoʻravonlikka uchrashi, qaramlik va jismoniy asirlikka tushishi natijasida yuzaga kelsa, “Tuman”da u jamoaviy vahima, yakkalanish va nomaʼlumlikdan qoʻrqish orqali shakllanadi. Har ikkala asar ham dahshat adabiyotining nafaqat qoʻrquv tuygʻularini uygʻotish, balki inson ruhiyati, ijtimoiy dinamika va hayot tashvishlarining muhim jihatlarini tahlil qilish qobiliyatini namoyon etadi. Tadqiqot xulosalari dahshat adabiyotining ijtimoiy qoʻrquvlar va omon qolishning psixologik mexanizmlarini oʻrganish vositasi sifatida ahamiyatlidir.

Ushbu maqolada dunyodagi koʻplab kitobxonlarning eʼtiborini oʻziga jalb qilayotgan qisqa hikoya janri oʻrganilgan. Maqolaning asosiy maqsadi – qisqa hikoyaning dastlabki namunasidan tortib hozirgi kungacha boʻlgan hikoyalarning xususiyatlari va ularning rivojlanishdagi oʻzgarishlarini tahlil qilishdir. Bu maqsadga erishish uchun maqolada qisqa hikoya janrining jahon adabiyotidagi ahamiyatini nazariy jihatdan aniqlash vazifalar belgilangan. Bundan tashqari, qisqa hikoyaning tadrijiy takomili orqali ushbu janr vaqt oʻtishi bilan qanday rivojlanganlini ilmiy tadqiqotlar va jahon adabiyoti qisqa hikoya namulari orqali ochib berish hamda tarixiy sharoit, adabiy muhit va adabiy oqimlar, ijtimoiy-siyosiy qarashlar fonida qisqa hikoya janrining oʻziga xos qirralarini yoritiladi. Qisqa hikoyaning tadrijiy takomilini tahlil qilish uchun bu maqolada Qiyosiy tarixiy va sotsiologik tadqiqot tahlil metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijalari - janr xususiyatlarini, atama va tushunchalarni (“short story” “qisqa hikoya”, short-short story janri “eng qisqa hikoya” janri kichik epik turga kiruvchi hikoya janridan alohida janr sifatida kiritilishi: oʻzbek adabiyotshunosligida “qisqa hikoya” janri, alohida janr sifatida qaralmagan”) kashf qilishini oʻz ichiga oladi. Qisqa hikoya janri kononlari va xarakterli xususiyatlarini oʻrganish adabiyotshunoslar tomonidan Jefri Choserning “Kenterberi hikoyalari”va Djovanni Bakachchoning “Dekameron”dan boshlab o‘rganilgan bo‘lsa, hozirgi kundagi zamonaviy qisqa hikoyalarida qoʻyiladigan janr talablaridan tortib, qisqa hikoyalarning asosiy mavzu motivigacha oʻz aksini topgan. Tahlilni chuqurlashtirish va boyitish uchun muallif Edgar Allen Po, Brender Metyuz, V.G.Belinskiy, D.Quronov, J.F.Guimaraes, Anton Chexov, R. Shapard va W. Penn kabi adabiyotshunoslar nazariyalariga murojaat qiladi, ularning qisqa hikoya toʻgʻrisida oʻziga xos xususiyatlari toʻgʻrisida qimmatli tushunchalarga tayanadi. Ushbu maqola qisqa hikoya janrining nafaqat oldingi davridagi hamda hozirgi zamonaviy adabiy badiiy madaniyatdagi ahamiyatini ochib beradi.

Ushbu maqola animalistika janri tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, badiiy adabiyotda hayvonlar obrazlari, insonlar va hayvonlar oʻrtasidagi munosabatlarni adabiyotda ramziy aks etishi hamda tarixiy asoslariga bagʻishlangan. Maqolada hayvonlar tasviriga asoslangan animalistika janrining badiiy adabiyotda faqat tabiiy dunyoning bir qismi sifatida emas, balki insoniy muammolarni aks ettiruvchi, ijtimoiy tanqid uchun qulay vosita sifatida qaralishiga ilmiy-nazariy munosabat bildirilgan. Animalistika janrida ijod qilgan ingliz adiblari Jonatan Svift, Villiam Rosko, Charlz Dikkens, Levis Keroll, E.Lirr, Charles H.Karpenter, Maykl Morpurgolarning animalistika janrida yozgan asarlarini oʻziga xos xususiyatlarini tahlil qilish maqsad qilingan. Badiiy adabiyotda hayvonlar obrazining insoniy xarakterlari va ijtimoiy muammolarni aks ettirishdagi roli, shuningdek, hayvonlarning simvolik maʼnolarini oʻrganish masalalari ham yoritilgan. Shuningdek maqolada ingliz adabiyotida hayvonlar tasvirining kengayishi va uning oʻziga xos uslublari tahlili qiyosiy, madaniy-tarixiy tahlil usullaridan foydalanilgan. Ingliz adabiyotida animalistika janrining elementlari, hayvonlar va insonlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqalarni tasvirlash va uning tadrijiy takomilini tadqiq qilish, hamda janrning ilmiy-nazariy mohiyatini oʻrganishdan iborat.

Ushbu tadqiqot Syuzan Xilning badiiy asarlarida hikoya usullari va texnikalarning mohirona qoʻllanilishini oʻrganadi. Xususan, erkin bilvosita nutq, dialogdagi tagmaʼno va oneyrik rivoyaga eʼtibor qaratiladi. Tadqiqot ushbu hikoya vositalar Xil qahramonlarining, ayniqsa bolalarning psixologik teranligini qanday ochib berishini va hokimiyat, qoʻrquv va emotsional zaiflik mavzularini qanday yoritishini oʻrganadi. Xilning asarlari, jumladan “Qasr qiroliman” va hikoyalari matnini atroflicha tahlil qilish orqali, ushbu maqola erkin bilvosita nutq hikoyachi va personaj nuqtayi nazarlari oʻrtasidagi chegaralarni qanday yoʻq qilishi, personajlar ruhiyatiga chuqur darajada kirish imkonini berishini koʻrsatadi. Tadqiqot, shuningdek, dialogdagi tagmaʼno murakkab munosabatlar dinamikasini va asosiy emotsional holatlarni qanday ochib berishini, oneyrik hikoya epizodlari esa personajlarning ong osti qoʻrquvlari va istaklariga oyna vazifasini oʻtashini tahlil qiladi. Natijalar shuni koʻrsatadiki, Xilning hikoya texnikalari bolalar psixologiyasining koʻp qirrali tasvirini yaratadi, bu kognitiv rivojlanish va emotsional murakkablik haqidagi zamonaviy tushunchani aks ettiradi. Ushbu tadqiqot zamonaviy adabiyotshunoslikdagi narrativ texnikalar haqidagi ilmiy munozara uchun asos bo‘ladi va bolalar tajribasining adabiy tasvirini tushunishga ko‘mak beradi.

Ushbu maqolada yapon adabiyotida mustaqil janr sifatida shakllangan “ego-romani”ning kelib chiqishi, rivojlanishi va adabiy ahamiyati oʻrganiladi. XX asrning boshlarida paydo boʻlgan “ego-romani” shaxsiy va iqroriy adabiy shakl boʻlib, avtobiografik elementlar, psixologik introspeksiya va oʻzlikni anglashga urgʻu beradi. Dastlab haddan tashqari realizm va badiiy masofaning yoʻqligi uchun tanqid qilingan bu janr astasekin adabiy eʼtirofga sazovor boʻlib, zamonaviy yapon adabiyotining markaziy qismiga aylandi. Ilk “ego-romanlari” muallifning hayotiy tajribalarining aniq tasviriga qaratilgan boʻlsa-da, vaqt oʻtishi bilan identiklik, ekzistensial muammolar va ijtimoiy yakkalanish mavzulariga chuqur kirib bordi. Ushbu tadqiqot janrning turli davrlarda oʻzgarishini tahlil qilish uchun qiyosiy adabiy va tarixiy yondashuvdan foydalanadi. XX asrning oʻrtalariga kelib, “ego-romani” muhim yoʻnalishga aylangan boʻlib, zamonaviy yozuvchilarga ilhom bagʻishlab, yapon adabiyotidagi narrativ hikoya uslublarni shakllantirdi. Natijada, “ego-romani” shaxsiy o‘ziga xoslik, individual kurashlar va jamiyat kutuvlari murakkabliklarini oʻrganish uchun kuchli vosita boʻlib, jahon adabiyotiga katta hissa qoʻshadi.

Ushbu maqolada Alp Jamolning ijodiy faoliyati va dramaturgiya janriga qoʻshgan hissasi chuqur tahlil qilinadi. Uning hayot yoʻli, asarlarining badiiy xususiyatlari, milliy adabiyotga taʼsiri va hajviy hikoyalarining oʻziga xosligi haqida batafsil maʼlumot berilgan. Alp Jamol ijodi oʻzbek adabiyoti, dramaturgiyasi va telejurnalistikasida muhim oʻrin egallaydi. Adib tomonidan yozilgan “Toshteshar”, “Jafoga vafo”, “Quvgʻin”, “Toʻydagi tugun”, “Mehribonlar”, “Gʻizgʻizon” kabi asarlar sahnada namoyish etilgan va teatr hamda televideniyadagi hajviy spektakllarning rivojlanishiga ulkan hissa qoʻshgan. Maqolada adib asarlarining jamiyatga taʼsiri, obraz yaratish mahorati hamda adabiy tahlil asosida baholangan. Shuningdek, adibning adabiyotshunoslikka qoʻshgan hissasi, u haqidagi ilmiy tadqiqotlar ham koʻrib chiqiladi.

Memuar soʻzi fransuzcha “xotiralar”, “esdaliklar” degan maʼnolarni bildirib, turli manbalarda turlicha nomlar bilan uchratish mumkin: memuarlar, xotiralar, esdaliklar, eslatmalar kabi. Memuarlarning asosiy vazifasi muallifning xotiralari yoki biron bir tarixiy hujjatlar asosida oʻtmish voqealarini aks ettirishdir. Mazkur janr naʼmunalarining badiiyligi masalasi uzoq yillar davomida adabiyotshunoslar tomonidan muhokama qilinib, badiiy va tarixiy jihatlari uygʻunligi masalasida izlanishlar olib borilgan. Bu masala ayniqsa, Vissarion Belinskiy tomonidan nazariy jihatdan asoslab berilgan boʻlib, u memuarlarni, nafaqat, tarixiy hujjatlar toʻplami emas, balki inson ruhiy kechinmalari va davrning ijtimoiy muhitini badiiy ifodalash vositasi sifatida qaragan. Keyinchalik, uning anʼanalarini davom ettirgan adabiyotshunos olimlar tomonidan, memuar janrining oʻziga xosligi masalasi yanada chuqurroq tahlil qilingan. Ushbu maqolada memuar janrining oʻziga xos xususiyatlari shartli ravishda belgilab olinadi va ularning avtobiografik asarlar, hujjatli-tarixiy ocherklar va kundaliklardan farq qiluvchi jihatlariga alohida toʻxtalib oʻtiladi. Shuningdek, memuar janrida yaratilgan asarlarni ham oʻz navbatida, bir-biridan farq qiluvchi xususiyatlari asosida guruhlarga ajratilib tasniflanadi.

Ushbu maqola oʻzbek adabiyotida zamonaviy uslubiy izlanishlarga asos solgan, hikoya janrining serqirra imkoniyatlarini toʻliq namoyon etgan ijodkor – Nazar Eshonqulning nasriy asarlariga bagʻishlangan. Tadqiqot markazida adibning badiiy tilga, ayniqsa, stilistik va sintaktik vositalarga boʻlgan individual yondashuvi tahlil qilinadi. Nazar Eshonqul nasrining badiiy jozibadorligi, avvalo, uning til orqali yaratilgan ifoda uslubida namoyon boʻladi. Ushbu maqolada yozuvchining til vositalari, yaʼni inversiya, ritorik soʻroq gaplar, ellipsis, emotsional gaplar, antiteza, qarama-qarshi maʼnoli birliklar, oʻxshatishlar, stilistik takrorlar kabi sintaktik va stilistik figuralardan samarali foydalangani ilmiy asosda ochib beriladi. Yozuvchining “Yalpiz hidi”, “Maymun yetaklagan odam”, “Shamolni tutib boʻlmaydi” kabi hikoyalarida uchraydigan matn parchalari lingvopoetik tahlil qilinadi. Ularning sintaktik qurilishi, uslubiy vazifasi, qahramon obrazini ochishdagi ahamiyati, matnning semantic va ekspressiv qatlamlarini kuchaytirishdagi roli yoritiladi. Tahlillar davomida Nazar Eshonqul prozasining oʻziga xosligi shundaki, u har bir til vositasini oʻz ijodiy niyati va badiiy maqsadiga muvofiq tanlaydi, ularni psixologik va falsafiy tafakkur bilan uygʻunlashtiradi. Ayniqsa, qahramonlarning ichki monologi, botiniy iztiroblari, hayotga boʻlgan qarashlari, eʼtiqod, ezgulik-yomonlik, adolat-zolimlik kabi ziddiyatli tushunchalar muallifning sintaktik yechimlari orqali chuqur ifodalanadi. Shuningdek, maqolada yozuvchining realism va modernism elementlarini uzviy bogʻlagan holda yangi estetik makon yaratgani, milliy adabiy tafakkur va jahon adabiyoti tajribasini uygʻunlashtirgan holda oʻziga xos nasriy uslub shakllantirganiga urgʻu beriladi. Nazar Eshonqul nasridagi stilistik va sintaktik vositalar nafaqat badiiy jozibadorlikni oshiradi, balki estetik baho, hissiy taʼsirchanlik va maʼnaviy teranlikni taʼminlovchi asosiy qatlamni tashkil qiladi. Muallifning har bir sintaktik birligi obraz yaratishga, psixologik holatni yetkazishga, kontekstni kengaytirishga xizmat qiladi. Xulosa oʻrnida aytish mumkinki, Nazar Eshonqul til orqali estetik gʻoyani, sintaksis orqali ichki maʼno qatlamlarini ochib bera olgan badiiy tafakkur egasidir. Ushbu maqola orqali yozuvchining badiiy matn bilan ishlashdagi sintaktik mahorati, stilistik novatorligi va estetik ilgʻorlari ilmiy tahlil qilinib, zamonaviy oʻzbek nasrining rivojlanish yoʻnalishlaridan biri sifatida eʼtirof etiladi.