KOMPARATIVISTIKA

Ushbu maqolada Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida

Markaziy Osiyoda rivojlangan qoʻlyozma kitob sanʼatini oʻrganishga

doir fransuz sharqshunosi Fransis Richard tomonidan qoʻllangan

tadqiqot metodologiyasi tahlil etiladi. Muallifning „Le Siècle des

Shibanides“ nomli fundamental monografiyasi asosida uning

qoʻlyozma kitoblarni tarixiy, madaniy va siyosiy kontekstda

oʻrganishdagi yondashuvlari, shuningdek, qoʻlyozmalardagi xattotlik

va miniatyura sanʼatiga bergan estetik hamda semiotik talqinlari

oʻziga xos tahliliy asosda koʻrib chiqiladi. Richard tadqiqotlarida

qoʻlyozma materiallarini faqat badiiy obyekt sifatida emas, balki

ijtimoiy-siyosiy kontekstda yaratilgan madaniy artefakt sifatida

baholaydi.

Shuningdek, maqolada Richardning yondashuvi qiyosiy

adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyatga ega

ekani koʻrsatib oʻtiladi. Chunki u qoʻlyozmalarni boshqa

madaniyatlar, jumladan, Eron, Hindiston va Usmonlilar davridagi

kitob sanʼati bilan qiyosiy tahlil qiladi. Bu esa Shayboniylar

davrining badiiy merosini xalqaro miqyosda tadqiq qilishga imkon

beradi. Mazkur yondashuv Markaziy Osiyo qoʻlyozma madaniyati

tarixini yangicha ilmiy konseptual asosda qayta koʻrib chiqishga

xizmat qiladi va bu davr sanʼatini faqat estetik emas, balki ideologik

va sotsial kontekstda ham chuqur tahlil qilish imkoniyatini beradi.

Maqola yakunida Fransis Richardning tadqiqotlari qoʻlyozma

sanʼati, adabiy meros va madaniy homiylik tizimlari oʻrtasidagi

murakkab munosabatlarni ochib berishdagi ilmiy ahamiyati

yoritiladi. Shu bilan birga, uning yondashuvi qiyosiy

adabiyotshunoslik, sanʼatshunoslik va tarixiy manbashunoslik

sohalarida samarali qoʻllanishi mumkinligi alohida taʼkidlanadi.

Bugungi kunda tarjima eng dolzarb va rivojlanayotgan

sohalardan biri bo‘lib qolmoqda, unda hali ham ilmiy tadqiqotlar

talab qilinadigan ko‘plab masalalar mavjud. Ushbu maqola

tarjimonlar realiyalar - ma’lum bir xalqning madaniyati va turmush

tarziga oid so‘z va iboralar bilan ishlashda duch keladigan

qiyinchiliklarni tahlil qiladi hamda turli madaniyatlar o‘rtasidagi

farqlar tarjima jarayonini qanday murakkablashtirishi ko‘rib

chiqiladi.

Bundan tashqari, maqolada ekvivalentsiz leksik birliklarni

tarjima qilishning samarali usullari va maqsad tildagi eng mos

muqobillarni tanlash strategiyalari taklif etilgan. Shuningdek,

maqolada tarjima jarayonida yuzaga keladigan madaniy

to‘qnashuvlar muhokama qilinib, manba va maqsad madaniyatlari

elementlari qo‘shilishidan kelib chiqadigan "kreolizatsiya" hodisasi

o‘rganilgan.

Tadqiqot tarjimonlarning qarorlari madaniyatlararo yaqinlik

va maqsad madaniyatiga moslashishga qanday ta’sir ko‘rsatishini

yoritib beradi. Unda realiyalarni tarjima qilishning turli usullari

taqdim etilib, bu usullarning qaysilari ko‘proq qo‘llanilishi va buning

sabablari baholanadi. Tadqiqotni amalga oshirishda biografik,

qiyosiy-tipologik va tarkibiy tahlil usullaridan foydalanilgan.

Maqolaning asosiy maqsadi tarjimadagi muammoli leksik birliklarni

aniqlashtirish va ularni samarali ifodalash usullari hamda

strategiyalarini amaliy misollar bilan ko‘rsatib berishdan iborat.

Stilistik vositalar zamonaviy gazeta matnlarining semantik,

pragmatik va emotsional qatlamlarini shakllantirish va

chuqurlashtirishda muhim vosita sifatida maydonga chiqadi. Ular

matnning kommunikativ samaradorligini oshirish, muallifning

nuqtayi nazarini aniq va taʼsirchan tarzda yoritish, hamda oʻquvchi

bilan bevosita muloqotga kirishish imkonini beradi. Ayniqsa,

ommaviy axborot vositalari auditoriyasining kengligi va ularning

ijtimoiy-madaniy tafovutini hisobga olgan holda, matnlardagi

ekspressivlik, stilistik boylik va emotsional ifodaviylik omili alohida

ahamiyat kasb etadi. Stilistik vositalar orqali muallif nafaqat oʻz

pozitsiyasini bildiradi, balki oʻquvchini muayyan ijtimoiy, siyosiy

yoki mafkuraviy nuqtayi nazarga jalb etadi.

Ushbu maqolada gazeta matnlaridagi stilistik vositalar

diskursiv, stilistik va pragmatik yondashuvlar asosida chuqur tahlil

qilinadi. Geoffrey Lich tomonidan ilgari surilgan “pragmatic stylistic

devices” nazariyasiga koʻra, stilistik vositalar faqatgina bezakli ifoda

vositasi emas, balki kommunikativ strategiyaning ajralmas tarkibiy

qismidir. Ular oʻquvchiga moʻljallangan xabarni semantik va

emotsional jihatdan kuchaytiradi, uni baholashga va aks sado

bildirishga undaydi. Shuningdek, Norman Fairkloufning kritik

diskurs tahlili asosidagi yondashuvi gazeta matnlaridagi

ekspressivlik vositalarining ijtimoiy haqiqatlarni

konstruksiyalashdagi rolini ochib beradi. Uning fikricha, bu vositalar

estetik birlik boʻlishdan tashqari, ijtimoiy-madaniy va siyosiy

kontekstlarda muhim ideologik yuklamani ham oʻz zimmasiga oladi.

Maqolada bu stilistik vositalarning turli darajadagi funksional

yuklamalari, ular orqali yaratiladigan semantik konnotatsiyalar, matn

tuzilmasiga kiritadigan diskursiv ohang, shuningdek, oʻquvchi bilan

dialogik munosabat oʻrnatishdagi pragmatik samaradorligi xolis va

tizimli tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari matnshunoslik, stilistika va

mediadiskurs tahlili sohalarida muhim ilmiy-amaliy xulosalar

chiqarishga xizmat qiladi.

Tarjimaning turli ko‘rinishlari orasida badiiy tarjima o‘ziga

xos va nihoyatda murakkab jarayon sifatida alohida ajralib turadi. U

tarjimondan nafaqat asl matnning mazmunini, balki uslubiy va

lingvomadaniy xususiyatlarini ham saqlashni talab etadi. Ushbu

murakkablik asl tildagi obrazli ifodalarga, ayniqsa hissiyot,

tasviriylik va madaniy o‘ziga xoslikning asosiy tashuvchilari

hisoblangan epitetlarga alohida e’tibor qaratishni va tarjima tilida

muqobillikni ta’minlash uchun tegishli tarjima usullaridan

foydalanishni taqozo etadi.

Maqolada Abdulhamid Cho‘lponning “Kecha va kunduz”

romanidagi epitetlarni Kristofer Fort tomonidan ingliz tiliga

o‘girishda qo‘llanilgan tarjima strategiyalari tadqiq etilgan. Asosiy

maqsad badiiy tarjimada epitetlarning o‘ziga xos xususiyatlarini

quyidagi vazifalar orqali o‘rganishdir: asl va tarjima matnlaridagi

epitetlarni aniqlash hamda tasniflash; so‘zma-so‘z tarjima,

modulyatsiya va tushirib qoldirish kabi qo‘llanilgan tarjima

usullarini tahlil qilish; madaniy va hissiy nozikliklarning tarjima

tanlovlariga ta’sirini tekshirish. Tadqiqot natijalari shuni

ko‘rsatadiki, tarjimon ko‘pincha asl nusxaning uslubiy yaxlitligi va

ma’no boyligini saqlab qolish uchun qat’iy so‘zma-so‘z tarjimadan

ko‘ra moslashuvchan, matn mazmuniga mos strategiyalarni

qo‘llagan.

Ushbu maqola zamonaviy spekulyativ adabiyotning yetakchi

vakili Nil Stefensonning romanlarida badiiy qurilish va texnologik

tasavvur rivojlanishini tadqiq etadi. “Zodiak” (1988) kabi ilk

asarlaridan boshlab, epistemologik jihatdan boy “Anathem” (2008)

orqali, ilmiy jihatdan keng qamrovli “Seveneves” (2015) gacha

bo‘lgan adabiy yo‘nalishni kuzatib, tadqiqot Stefensonning ilmiy

fantastika chegaralarini qayta shakllantirishda aniq fan, tarixiy

rekonstruksiya va metafiktiv strategiyalarni qanday

uyg‘unlashtirishini o‘rganadi. Maqolada Stefenson ijodi nafaqat

texnologik kelajakni bashorat qiladi, balki asosiy falsafiy va

epistemologik masalalarni ham o’rganiladi. Qiyosiy mavzuviy

metodologiyadan foydalangan holda, maqola uning badiiy

asarlarining tuzilmaviy murakkabligi va intellektual maqsadlarini

ifodalash uchun ko‘p qatlamli tanqidiy model taklif etadi.

Stefensonning badiiy qatlamlashi, uslubiy gibridligi va spekulyativ

asoslari ilmiy ratsionallik, badiiy ovoz, madaniy tanqid va raqamli

subyektivlik o‘rtasidagi ziddiyatlarni qanday aks ettirishiga alohida

e’tibor qaratiladi. Muhokama Stefensonni janr, postmodernizm va

texnomadaniyat bo‘yicha kengroq munozaralar doirasiga

joylashtirishda asosiy adabiyot nazariyotchilari va ilmiy fantastika

tadqiqotchilarining fikrlariga tayanadi.

Ushbu maqolada koreys tilini o‘qitish jarayonida o‘qish

kompetensiyasining filologik jihatlari chuqur tahlil qilingan.

O‘qish kompetensiyasi nafaqat texnik jihatdan to‘g‘ri va tez o‘qish

malakasini, balki matn mazmunini anglash, undagi

lingvokulturologik birliklarni talqin qilish hamda turli

kommunikativ vaziyatlarda to‘g‘ri qo‘llay bilish ko‘nikmalarini

ham o‘z ichiga olishi ta’kidlangan. Shuningdek, koreys tilini

o‘rganayotgan o‘zbek talabalarida Hanja (한자어) kelib chiqishli

leksik birliklarni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar, idiomatik

ifodalar va onomatopoeik vositalarni anglashdagi murakkabliklar,

matnning kompozitsion va struktural xususiyatlarini tushunishdagi

muammolar aniqlangan. Maqolada, xususan, turli janrlardagi

matnlarni filologik nuqtai nazardan semantik, kontekstual va

lingvokulturologik jihatdan tahlil qilish zarurligi ilmiy asoslab

berilgan. Bunday yondashuv o‘quvchilarda nafaqat matnni

so‘zma-so‘z tushunish, balki uning ortidagi madaniy, tarixiy va

ijtimoiy konnotatsiyalarni ham anglab yetish malakasini

shakllantiradi. Shu bilan birga, koreys tilidagi autentik matnlar

ustida ishlash orqali talabalarda matnni tanqidiy o‘qish, asosiy

g‘oyani ajratib olish, turli ma’no qatlamlarini qiyoslash hamda

ularni o‘zbek tilidagi nutqiy vaziyatlarga moslashtirish

ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkinligi ko‘rsatib o‘tilgan.

Natijada, maqola koreys tilini xorijiy til sifatida o‘qitishda

filologik yondashuvning ahamiyatini yoritib beradi va bu

jarayonda lingvokulturologik omillarni hisobga olish zarur

ekanini asoslaydi.

Ushbu maqolada turli til oilalariga mansub boʻlgan va bir

qator jihatlariga koʻra bir-biridan farq qiluvchi tillar oʻrtasidagi

tarjima jarayonining murakkab jihatlari, ayniqsa, leksik-semantik

muammolar chuqur tahlil qilinadi. Shu bilan birga, oʻzbek va ingliz

tillari misolida tillar orasidagi farqlar, grammatik va stilistik

tafovutlarning tarjima amaliyotiga taʼsiri koʻrib chiqiladi. Asarlarni

oʻzbek tilidan ingliz tilga tarjima qilish jarayonida tarjimonlar duch

keladigan sinonimiya, polisemiya, idiomatik iboralar, leksik

boʻshliqlar kabi leksik-semantik hodisalar va ular keltirib

chiqaradigan muammolar oʻrganilib, keng qamrovda yoritiladi.

Shuningdek, tarixiy-badiiy asarlar matnlarini tarjima qilishda leksik

tanlov va terminologik aniqlik muhimligi asoslab beriladi. Bu turdagi

asarlar tarjimasi maxsus yondashuvni talab qiladi. Chunki bu

matnlarda muallifning uslubi, davr ruhiyati, milliy-madaniy

komponentlar, diniy terminologiya, poetik vositalar, tarixiy atamalar

va davrga oid leksik birliklar mavjud boʻladi. Tarixiy asarlar

tarjimasi jarayonida tarjimonda lingvistik kompetensiya bilan bir

qatorda madaniy bilim, tafakkur, kontekstual fikrlash va ijodiy

yondashuv boʻlishi zarurligi taʼkidlanadi. Ayniqsa, oʻzbek tilidagi

tarixiy asarning ingliz tiliga tarjimasi jarayonida sinonimik qatordan

soʻz tanlash alohida oʻrganiladi. Maqola tarjima nazariyasi, tarjima

didaktikasi va amaliy tarjimonlik faoliyatida muhim metodologik

asos boʻlib xizmat qiladi.

Roman epik janrlar orasida shakliy va davriy jihatdan eng

keng qamrovli janr boʻlib, voqelikni ijtimoiy-falsafiy yondashuvda

badiiy aks ettirish imkoniyati, shuningdek, global muammolarni

sanʼat tilida ifodalashdagi salohiyati bilan ajralib turadi. Janrning

bunday universalligi uni "umuminsoniyatning badiiy xronikasi"

sifatida talqin etishga asos boʻla oladi. Ushbu maqolada afrikalik

yozuvchi Abdulrazzoq Gurnaning “Jannat” romani qiyosiy-tipologik

tahlil asosida oʻrganiladi. Asarning fabula qurilishi, obrazlar tizimi va

ularning genealogik xususiyatlari nazariy-adabiy mezonlar asosida

tahlil qilinadi.

Romanning bosh qahramoni Yusufning sarguzashtlarga boy

hayoti Qurʼoni karimdagi “Yusuf” surasi bilan qiyoslanadi, ular

orasidagi mushtaraklik va tafovutli jihatlar aniqlanadi. Jumladan, oʻn

ikki yoshli Yusufning ota-onasining qarzdorligi bois savdogar boyga

qullikka berilishi, uning boshidan kechirgan sinovlari, yoʻl-yoʻlakay

uchragan voqealar va shaxsiy oʻzgarishlari diniy manbalardagi

talqinlar bilan qiyosiy-tipologik yondashuv asosida oʻrganiladi.

Shuningdek, maqolada roman matnini mavzulashtirishning

nazariy murakkabliklari ham yoritiladi. Muallif tomonidan “Jannat”

romanining mavzu doirasi va uning ijtimoiy-maʼnaviy zamiriga oid

nazariy qarashlar ham tahlil qilinib, janr tabiatining oʻziga xosliklari

bilan uzviy bogʻliqligi ochib beriladi.

Maqolada hujjatli roman janrida yaratilgan asarlarda tarixiy

shaxs – Amir Temur siymosining tasviri muallif maqsadi va estetik

pozitsiyasi nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi. Tadqiqotning asosiy

maqsadi tarixiy-badiiy matnlarda muallifning tanlov mezonlari,

tarixiy manbalarga munosabati va siyosiy-ideologik pozitsiyasining

tarixiy shaxs obrazini shakllantirishdagi rolini aniqlashdir. Muammo

sifatida esa turli yozuvchilarning Amir Temur haqidagi tasavvurlari

va talqinlaridagi tafovutlar, ularning tarixiy haqiqatni qay darajada

xolis aks ettirgani muhokama qilinadi. Metodologik asos sifatida

qiyosiy-tipologik tahlil, badiiy-huquqiy manba tahlili va kontekstual

yondashuvlar qoʻllaniladi. Qiyosiy tahlil uchun Jastin Marotsining

“Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world” (Amir Temur:

Islom qilichi, jahon fotihi) nomli hujjatli romani va Pirimqul

Qodirovning “Amir Temur siymosi” romani tanlangan. Tahlil

natijasida aniqlanishicha, hujjatli romanlarda tarixiy shaxs obrazining

shakllanishi mualliflik pozitsiyasi, tarixiy manbalarni tanlash

mezonlari hamda siyosiy-madaniy kontekstga chambarchas bogʻliq.

Maqolada shuningdek, tarixiy romanlarda real voqealar aks

ettirilishida mualliflarning tarixiylik va badiiylik oʻrtasidagi

muvozanatni qanday saqlaganiga baho beriladi. Xulosa oʻrnida,

tarixiy shaxs obrazining adekvat talqini uchun badiiy matnda tarixiy

haqiqat va estetik talqin uygʻunligi zarurligi taʼkidlanadi.

Ushbu maqola “yosh” tushunchasining lingvistik tahliliga

bag‘ishlangan bo‘lib, biologik, ijtimoiy va madaniy omillar

kontekstida uning ko‘p qirrali mazmuni ochib beriladi. Yosh

davrlarini belgilashda nafaqat biologik parametrlar, balki

jamiyatning ijtimoiy tuzilmalari va madaniy qarashlari ham muhim

ahamiyat kasb etishi ta’kidlanadi. Maqolada yoshga oid lingvistik

stereotiplar, ularning turli milliy tillarda ifodalanishi, yosh guruhlari

haqidagi madaniy tasavvurlar va ijtimoiy munosabatlar tahlil

qilinadi. Shuningdek, yosh tushunchasining leksikografik va

diskursiv manbalardagi ifodalanishi, turli tarixiy davr va

madaniyatlarda yoshga nisbatan qarashlarning o‘zgarishi ham ko‘rib

chiqiladi. Tadqiqot lingvistika, sotsiologiya va psixologiya kabi

fanlar integratsiyasi asosida olib borilib, yosh kategoriyasining til

tizimidagi aks etishi, ma’nodagi ijtimoiy-konnotativ qatlamlar va

semiotik jihatlar yoritiladi.

Muallif yosh guruhlari haqidagi milliy-madaniy qarashlar,

ularning lingvistik nomlanishi, baholovchi ifodalar, metaforalar va

frazeologik birliklarning semantik xususiyatlarini tadqiq etadi.

Shuningdek, maqolada yoshga doir stereotiplar turli madaniyatlarda

qanday shakllanadi, ijtimoiy til normalarida qanday ifodalanadi va

bu jarayonda tilning qanday ideologik rol o‘ynashi masalalari

yoritiladi. Leksikografik, paremiologik, diskursiv va sotsiolingvistik

manbalar asosida yosh kategoriyasining ijtimoiy, madaniy va

semiotik qatlamlari tahlil qilinib, “yosh” tushunchasining milliy-

lisoniy manzaradagi estetik, assotsiativ va identitetga oid

funksiyalari ochib beriladi.

Maqolada ingliz tili va oʻzbek tillaridagi sutemizuvchi

hayvon nomlarida (yirtqichlar va jufttuyoqlilar turkumlariga oid jami

ikkita tilda 220 ta nom misolida) omonimiya hodisasining lingvistik

xususiyatlarini tahlil qilishga bagʻishlangan. Tadqiqot maqsadi

mazkur leksik qatlamda omonimiyaning tarqalish darajasini aniqlash,

uning asosiy turlarini jumladan, toʻliq omonimlar, omofonlar,

omograflar, kapitonimlar boʻyicha klassifikatsiya qilish va chastota

taqsimotini oʻrganishdir.

Tadqiqotda adabiyotlar sharhi, tavsifiy-analitik metod, leksik-

semantik tahlil, tasniflash va miqdoriy tahlil metodlaridan

foydalanildi. Tahlil natijalari shuni koʻrsatdiki, oʻrganilgan

korpusdagi ingliz tilidagi hayvon nomlarining taxminan 30 tasi

omonimik xususiyatga ega, oʻzbek tilida esa aynan shu ikki turkum

boʻyicha omonimik holat topilmadi. Aniqlangan omonimik hodisalar

orasida toʻliq omonimlar va omofonlar eng keng tarqalgan turlar

boʻlib, kapitonimlar ham sezilarli ulushni egallaydi. Tadqiqotda

zoologik terminologiya va umumiy leksika oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirni,

metafora va madaniy omillarning omonimiya paydo boʻlishidagi

rolini ochib berilgan.

Maqola Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Choʻlponning

tarjimonlik faoliyati, xususan rus yozuvchisi N.V.Gogolning

“Shinel” qissasi tarjimasiga bagʻishlangan. N.V.Gogol qissasining

Choʻlpon tomonidan amalga oshirilgan tarjimasining 1931, 1936-

yillardagi nashrlari qiyosiy tahlil qilingan.

Maqoladan asosiy maqsad Choʻlponning qissani tarjima

qilishdagi mahorati, tarjima masalalari, asliyat va tarjima oʻrtasidagi

ayrim farqlar va ijodiy yondashuv, tarjimada soʻz va iboralarning

qoʻllanishini aniqlashdan iborat. Maqsadni amalga oshirishda

Choʻlpon tarjimonlik faoliyatining ilk bosqichi, ilk tarjima

asarlarining eʼlon qilinishi, XX asrning 20-30-yillaridagi oʻzbek

badiiy tarjimachilik maktabiga asos solishi, tarjimonlik faoliyatining

adabiyotshunoslar tomonidan oʻrganilishi, rus yozuvchisi Nikolay

Gogolning “Shinel” qissasi tarjimasining qanday amalga oshgani

kabi vazifalar bajarildi. “Shinel” qissasi tarjimasida Choʻlpon soʻz,

soʻz birikmasi, iboralarni oʻzbek kitobxoniga tanish boʻlgan soʻzlar

bilan oʻgirishga, bu bilan qissa mazmunini anglash qulay boʻlishiga

erishganligi tahlil qilingan. Shuningdek, qissa tarjimasining 1931 va

1936-yildagi nashrlaridagi farqlar hamda tarjimani oʻrgangan

mutaxassislarning fikrlaridagi ayrim jihatlar haqida soʻz yuritilgan.

Tahlillar shuni koʻrsatadiki, Choʻlpon tarjima asarlarining asl

matni masalasi tadqiq etilishi zarur. “Shinel” qissasining tarjimasi

Choʻlponning badiiy tarjima sohasidagi yetuk namunalaridan biridir.